Янка Юхнавец

ЛЕТНІ АДПАЧЫНАК
(з цыклу “Апавяданьні майго суседа”)

(ня ўсе зёрны пасеяныя ўзыходзяць добра,
— з гутаркі Самука)

I
Ад самага ранку апрычоныя, цяжарыстыя хмары тнеюць неба. Яны мінаюць сонца спакваля. Ад непавейнасьці між навакольля чулася цесна.
— Дождж напэўна будзе, — сказала Ганка і пераступіла парог.
Самук згодна кіўнуў галавой. Ганка ягоная сястра.
— Я прызвычаілася да майго жыцьця. Калі б вярнуўся ён з вайны жывым ці скалечаным, я не падумала б пераладжваць маё жыцьцё... маё жыцьцё ад тады, калі я пачала памятаць...
— Ах, як люба быць дома! — заўважае Самук і ўваходзіць за сястрой у хату. Сястра ня вельмі запэўнілася сваёй гутаркай. Пачала іншую, сумную і дакорную.
— Каб жылі нашыя, як бы цешыліся за цябе жывога і здаровага... Ты зрабіў кепска, уцёк сабе ад нас, і на тым сьлед размыўся. Ці ведаў, які лёс чакаў бацькоў? Тата з немцамі змагаўся. Аж з Сібіру да Бэрліну дайшоў... Заваяваў, каб убачыць мяне, а праз некалькі дзён спатканьня — памёр. Мама ў Сібіры тлее, а тата ў сваіх мясьцінах, а муж мой, хто ведае дзе. Сьмерцяй гэрояў загінуў на паперы напісана... Ён быў цяжкой натуры чалавек. Мог любіць, мог забіваць, здаецца... А ты, калі тата прасіў, напісаў якую-небудзь заяву або сказаць, што новага ў сьвеце, ты адказваў:
— Сястра, я магу зноў разьвітацца із жывымі й мёрлымі.
— Самук, я болей ня буду ўспамінаць мінулае...
Яна заплакала. Усё памятанае адклікалася ёй цяпершчынай.
— Кінь плакаць і ты зрабі гэтак, — папрасіў Самук. Яго уражваў плач. Ён асягнуў цьвёрдую часіну свайго жыцьця: калі кепска было — заўжды трымаўся бадзёра і шукаў выйсьця з благога становішча, а калі добра было і бесклапотна, пагарджаў таго, хто жадаў зрабіць ягонае шчасьце кароткім.
Ганка прытуліла сына. Прычэсвала ягоныя валасы і моўчкі змарнелым рухам пальцаў спраўлялася пераймаць з вочаў сьлёзы. Ейны плач прыгнечвае Самуковы адчуваньні быць у роднай хаце. Азірае няспокметна кажны куток хаты. Усё знаёма. Але родным? Родным не даймае яго. Усё гэта абсурд, асудзіў ён...Каля прыпечку гадзіньнік тахкае. Нават у чатырохгадовай вайне ня быў зьнішчаны. Самук найбольш пратрымаў позірк на ім. Гадзіньнік той самы, вядомы гадзіньнік. Калісьці незнарок ён скінуў яго, і бацька, шануючы памяць падарунку, у злосьці балюча сьцебануў Самука дзягай. Самук тады быў узмацнелы падлётак, прыносіў грошы бацьку за працу ў лесе. Ён не дараваў бацьку пакараньне. Спыніў свае дні прысутнасьці ў радзімай хаце. Уцёк да Менску.
— Сястра, ня плач — мы ж жывыя яшчэ! А бацькі нашы і я, і твой муж пабывалі ўсюды — ад Сібіру аж да Менску, ад Менску да Бэрліну, і толькі мы, пакуль жывём, успомнім іх, паставім крыж ім. Яны дзеля краіны большыя чымсьці мы...
Сястра плаклівая, з яскрыстымі сьлёзамі на зачырванелым абліччы, падвяла сына да Самука.
— Сынок, ты будзеш вялікім, як дзядзька твой, скажы яму: — Добры дзень! — скажы.
Пяцігадовы сын у нагавічках з аднэй падцяжкай цераз плячо, босы глядзеў з-пад брывёў на Самука і ўвесь час упінаўся вырвацца з матчынай рукі. А тады на ўторную просьбу маці капнуў працягнутую далонь Самука, адвярнуўся порстка ад яго, сказаў: — Не хацу! Ён ня дзядзька, — і той часінай, вызвалены з рук маці, пабег падскокваючы. Каля дзьвярэй ён зноў азірнуўся на маці. Яна пазірала яму ўсьлед смутная, уся па-дзяцінаму недаўмелая.

ІІ
— Вось і добра, што аркестру на мае провады зь вёскі не наняў. Ах, не з мае вясковае Айчыны!
— Дык вы ж тут, навошта было?
— Бо ж ня ведалі, што я яшчэ тут пабуду.
Я не саромлюся ўспамінаць сябе, што наўпраўду і ня думаў нанімаць аркестру на провады Самука з роднае вёскі. Я больш думаў, як забраць маю маму да месца, дзе я працую. Яна ўжо немаладая, каб працаваць так цяжка. А цяпер прыехаў я і замест каб памагчы ёй, нават прырыхтаваць саме яду, шлындаюся па навакольных мясьцінах: азіраю возера, стаўкі, засынаю на лясных узьмежжах, каля ніваў. У вёсцы зрэдку кукарэкаюць пеўні, зрэдку папаўдні рыпіць жораў над студняй. Усе ў полі. Там людзкія галасы і ўскрыкі перамешаныя з машынным грукатам. Я думаю пра гэтых людзей, не пра сваю работу. Я маю прафэсію кіраваць, асуджваць іхныя меры захаваньня сярод грамадзтва і перад дзяржавай. І вось у гэтыя часіны я разумею гэтую прафэсію, яна — чонакніжства, я — гадальнік!
— Я не даймаю вас, зямляча, адно праўдзівую праўдзівасьць напамінаю вам, — асклабіўся ўсьмехам Самук і падступіў ступеняй бліжэй да мяне. Зноў, як і раней, чмякнулі босыя ногі ў абутку. Спакмечана я зірнуў на іх.
— Не астарчанейце ад гэтага, зямляча. Добра і без панчохаў хадзіць. Цывілізацыя ад каменнай сякеры пачалася, а не ад панчохаў.
Развітацца пайсьці да яго не жадаю. Я ўжо справіўся паназіраць жыцьцё ў вёсцы. Я з вёскі сам, але жыцьцё тады, пакуль выехаў на вучобу і працу адтуль, было для мяне звычайнай абыдзёнасьцяй — гэтак, моў, трэба жыць. А цяпер я жадаю чуць непагоднасьць з гэтым... Жадаю быць із Самуком, якога я ведаў раней, але які неспадзеўна аднойчы зьнік зь вёскі, а цяпер, пасьля Другое сусьветнае вайны, зноў зьявіўся ў родных мясьцінах. І хто ён? Я ня ведаю. Дый мне ўсёдна... Ён чалавек зь вёскі, дзе я нарадзіўся. Плямённая роднасьць лучыць нас...
— Я непрыгожы, але маю прыгожыя пачуцьці й адчуваньні, і я люблю гутарыць пра іх, яны жывуць і плывуць у мора маіх вочаў. Мае вочы — мора... Хадзем памалу. Навошта стаяць на адным месцы. Калі чалавек рухаецца, ягоныя думкі рухаюцца разумней і праўдзівай.
— Іду, дружа, іду. Надоясь не дайшлі да млыну, мо пойдзем туды зноў?
Але, мой брахніч, мы да млыну не дайшлі... Ты ня памятаеш мяне — я старэйшы за цябе. Я памятаю цябе. Ты заўсёды ў маленстве любіў быць у млыне каля возера. Табе мо сказалі бацькі: — Гэта возера і гаць, і млын трохпавярховы з нашага палявога каменьня пабудаваныя быў быў тваім прадзедам і дзедам. Яны ўмельцы былі. Беларусы ўмеюць будаваць, арганізаваць і кіраваць чужымі, але не саміх сябе...
— У 1941 годзе, летам, немцы ўзялі млын штурмам...
— Самук, я ведаю пра гэта і я не самаўласьнік.
Дужа добра, брахніч! Дужа добра! Лішняга не патрэбна. Самаўласнасьць — жыцьцёвы выпадак або здарэньня мець і карыстаць... А таленты трэба любіць і самаўласьніць. Талент — ня купленая карова! Гэта загнаны конь! Яго трэба самаму вырасьціць і утаймаваць. Талент — я зьдзекваюся сам над сабой, і мяне ніхто не шкадуе за гэта...
Ёсьць пэўная магчымасьць гутарыць зь ім.
— Я зьдзеквуюся, а мо вучу сябе, як зьдзеквацца над іншымі няўмеласьцямі й здольнасьцямі.
— Зямляча мой, зара летняя ня грэе таленты, а сьцюдзяніць. Таленты мала жадаюць ад жыцьця дзеля сябе, але даць, аддаць сябе дзеля жыцьця іншых, дзеляць усе дзяржаўныя запоны ў непадаседлівую існасьць.
— Размаўляеце бы песьняй: Саўка ды Грышка зладзілі дуду. І адкуль гэтыя Саўкі ды Грышкі?... Але Саўка наш Савул, а Грышка чужынец — яго трэба навучыць любіць таленты й культуру Саўкі...
— Гэй ты шчыры! Тут іншыя звычаі й умовы жыцьця, і людзі не прынукваюць Грышку прыстасавацца да іх, таму ён даравіты і таленавіты-творчы, а Саўка-Савук — наш, прадзед-дзед твой толькі прыгонным умельцам дзеля цябе дый мяне прымушаеш верыць гэтак.
— Усе яны памерлі або памруць, — так сабе адказваю Самуку. Цяпер я гадальнік. Я адчуваю ўсё і нічога. Я не жадаю супярэчыць Самуку. У яго, здаецца, наўмысны настрой паспрачацца з мной, толькі з мной. Няма нікога ў побач. Ягоныя сустрэчы й адносіны з іншымі жыхарамі вёскі мне невядомыя.
Мы ідзём каля высокага ўзгорку ўводдальку шырокай балацянай рэчкі, што гаціць возера каля млыну. Чорны коршук зьнічыць у небе. Чаранкі-качкі заўсёды ўстрывожаныя, рэзьлівыя, лётаюць над трасьцёўнікам. Бусел на сенажатнай усчалопіне, пакрытай роўнадзельнымі пракосамі сена, заняты сваім рухам, шукае спажыву. Ён, бы азірае, ці добра скошана.
— У маёй галаве пакуль я памру, а памерці мусіш, знаходзяцца думкі й словы — цалюткія дэклярацыі й тэзісы майго жыцьця. Я кажу: тэзісы жыцьця, таму што ўсё на сьвеце сцэнічна, але абсурдна...
Самук зьбівае лёгка невялікі камень на ягоным прасьцінку дарогі. Навокмець, узьлётна раскідвае рукі й працягвае гутарку.
— Не сцэнічна, а цынічна ўсё! Без палітычных цынікаў сьвет ніколі не дайшоў бы, не апынуўся цывілізаваным, ну, прынамсі, хрысьціянскім, хоць хрысьціяне ня ведаюць, ці хрысьціяне яны. Сьвяты Сьцяпан загінуў таму, што дурань пачуў, што ёсьць Хрыстос, які і ня думаў гінуць ад гострых дручалінаў, а на крыжы з укрыжаванымі побач яго бандзюкамі. Я ня ведаю, ці тыя баньдзюкі хацелі скрасьці жыцьцё сапраўднае дзеля іх і дзеля іншых, ці Хрыстос змучаны таксама сапраўднасьцяй жыцьця адважыўся зрабіць сабе славу сьмерцяй. Яны ўсе роўныя ў той славе-сьмерці... Дабротная для людзей — Хрыстос, укрыжаваны з злачынцам, можа дзеля добрага, таксама на крыж — расьпінайцеся.
Я заўважаю яму:
— А вось гідлівы пацук агрызаецца супраць яму нядобрага, і гэта не абсурд.
— Праўду кажаце, зямляча! Калісьці бабка шаптала на мой скаверджаны бок-сярэдзіну, і яна была вера, быў і я, верыў майму скалечанаму целу — прыдзе сіла жыцьця, а сьмерць сцэнічная зьява, абсурднасьць прыдзе сама, пра яе ня трэба думаць.
— Вось гэтак думайце і спадзеўцеся заўсёды, — абы як пераконваю Самука. — А гутарыць пра хрысьціянства ў нашым цяперашнім веку — пустота. Бо ўсе людзі за й дзеля хрысьціянства, з новых Бібліяў навучыліся гэтаму, ці дурнець, ці зарабляць грошы ў імя Бога...
— Што тады гаварыць вам, зямляча? Вакно ў неба ня трэба! — неяк дзікавата кажа Самук.

ІІІ
Як упершыню, а потым пазьней спаткаўшыся з Самуком, мы дайшлі да млыну. На невялікім мосьціку праз канаву, што адводзіла лішнюю ваду з нізкага кліну сенажаці між двумя пяшчыстымі ўзгоркамі, я расстаўся зь ім.
Пасьля апошняе гутаркі зь ім, карціва захацелася аглядзець млын, пабудаваны маімі прашчурамі, і ён, бы адгадаў мой намер з воблікам на твары дасьцяжлівасьці й павагі да мяне, сказаў:
— Мне лепш пайсьці ў іншым прасьцінку. Хто яго ведае, чаму я люблю ягады-дурніцы есьць і дыхаць водарам багавіньніка... Я сустрэнуся з вамі. Мы ж два лайдакі тут, дык вось будзем біць лынды таўкачы пад летнім сонцам, бо хутка ў вырай паляцім. У сталічным Менску стамлёныя крылы тлушчам падахвоцім.
— Мне шкада, што пакідаеце мяне, — кажу яму няшчыра. І мне весьціцца, ён вельмі разумее — я хлушу яму.
Не зірнуўшы на мяне выступае на скрай узьбярэжжа каля канавы і мосьціку. У ягоным руху, напэўна, поўна падсьвядомага цярпеньня, і творыць гэта дзеля сябе, бы посьпех вялікага пакутаваньня. Я назіраю за ім. Ён спыніўся каля белага каменя з выхопнай, клінаватай страцьвой ад адолу.
— Твой дзед паставіў яго дзеля прыгаства, не дзеля мяжы ўласнасьці... Бывай! Убачымся!
І праз зарослую жоўтым мохам балацяную прагаліну пайшоў шпарка да хмызёўніку.
— Хай бы пашкадаваў чаравікі, — падумалася мне.
Да млыну прасьцілалася шырокая пясчаная грэбля. Дзеці ажно з двух суседзкіх сёлаў, я ведаў іх, голыя пасьля купаньня, ляжалі ў цёплым пяску і пазіралі на мяне.
— Добры дзень, хлапцы!
Яны хіхкліва адказалі на маё прывітаньня і шчыльней прылегі постацямі да пяску.
— Цёпла?
— Зьмерзьлі, — адказвае адзін з хлапцоў за ўсіх. Іхная хіхіканьне, зірканьне міжсобку зьліваецца з маёй цікавасьцяй аглядзець млын. Завозьнікаў у млыне не было. Не ставала вады ўлетку, каб круціць нат адно калясо. Ваду зьбіралі ажно два дні, каб патым паўдня малоць зярно. Але праз заставы ў рыне вада шумліва ліецца. Будоўля млыну невялікая цытадэль. Малыя вокны, іх толькі некалькі, бы паўвока з-пад брывей, выглядаюць із сьценаў, збудаваных з палявога каменьня. Дах быў новы. А там, дзе сьцены былі вырваныя мінамі ці мо артылерыйскімі стоцямі, значыліся сьвяжыстымі залапінамі. Нехта паважаў гэты млын-будынак. Новыя палявыя камяні былі ўлепленыя ўсулад старых, пашаршэлых. Вокны запрашалі завітаць у млын ня толькі мукі намалоць, крупаў надраць ці сукно зьбіць, а знайсьці там прытулак. Прадзеды насапраўды былі будаўнікі-дойліды!
Млынар даўгалыгі выйшаў з млыну. Я не жадаю спатыкацца зь ім, але мушу. Вітаемся. Мне абыякава да яго. Гляджу на дзьверы, скуль ён выйшаў. Уваход дзьвярны да млыну шырокі. Уваходзь, складвай мяшкі ў радоўку да жорнаў. Дзьверы сулад да вазёрнай прасторнасьці. А там, дзе зьбіраюць гатовую муку і крупы, з ніжэйшага паверху, дзьверы вузейшыя. Наскладвай воз і падымайся на ўзгорак грэблі. Цяжкая праца добрыцца здабыткам!... На адоле грэблі выкапаныя два стаўкі. Яны былі дадатак, упрыгожваньне грэблі й млыну. Пакуль малолася мука завозьнікі маглі ўлетку цешыцца з рыб, што плавалі там, а ўзімку каўзацца на лёдзе. Мяне астаўбаніла прадзедава мастацтва. Як яно наўмысна прызыўліва збудавана! Чалавек у млыне бы ў сьвятыні. Вось любуйся сэнсам, вынікам твае працы і жыцьцём. Жыцьцё само — патаемны млын! Яно кідае нас рухаць колы нашых будняў і імпэтаў, але калі ты сваяахотлівы і нарсьцівы дзеля свайго жыцьця дый пакаленьня, дык знойдзеш раздол і сілу перамагчы перашкоды-злыдні!
Я ўзышоў на вялікі мост на грэблі. Цяжкія драўляныя заставы пад ім стрымоўвалі ваду ў возеры. Стаўбы з дратамі навярху, укапаныя ўздоўж грэблі, цягнуліся да суседзкіх сёлаў. Ажно цяпер я спрыкмеціў іхныя шарэнгі, яны несьлі электрыку да хатаў, дзе я жыў і іншыя сяльчане. Я азірнуў абвісласьць дратоў. Яны явіліся мне штучнасьцяй, абразай для будынку-млыну... Спад вады з рына крыху ацішэў. Дзеці крыкліва голыя ўзьбягалі на мост і зь яго пярэчаннурцалі ў возера. Выплывалі з-пад вады, вясёла ўсклікалі, плылі на сярэдзіну возера або да блізіні ўсьцяжку грэблі. Мяне абуджала Айчыная роднасьць мясьцін. Не была патрэбна асабістая аўтабіяграфія. Усё казала, што я ведаў сябе, і кажны чалавек упабач мяне бачыў сябе і разумеў, жыве тут.
— І добра, што прышлі сюды, — пачуўся голас млынара, да якога прад гэтым я паводзіўся абыякава, калі прыйшоў аглядаць млын.
Зварот з першага слыху валодваў ці няведамкай: хто я ці скуль прыйшоў сюды. А ён валадараў сабой і разумеў сваю паставу гэтак захоўвацца.
Убачыў яго я не з твару, але адзадзя. Шыя ягоная, бы ствол дрэва, засьцёнаны тоўшчай кары.
— Што робіце тут, лейтанант?
А ніякой дасягі ахвіцэрскай я ня маю яшчэ. Але ведаю: людзі старэйшыя за мяне, што жывуць тут, прысвойталіся да тытулу: гэрой вайны ці штосьці, прынамсі, сьвіняводка, быццам сьвіньні асьлеплі й іх вадзіць да сьвінушніка ці па сьвінушніку.
— Паважаны гэнерал, любуюся возерам.
Цяпер ён глядзіць на мяне.
— Любуйся возерам, але сваіх людзей пазнавай... Ня шмат мне пераскікнуць, каб гэнералам седзялаўка зіхнула, але зыстарыўся — я маёрам быў... Чаму адзадзя спаткалі мяне?
—Бо ня бачу вашу хаду — вадой шуміць з усіх бакоў.
Ён павучае мяне.
— Я ведаю чаму прыйшоў сюды. Сваяцкая кроў бруніць. Але калі відзіш новая — ня думай, што гэта новая. Новая — падпраўка старога. Будынак прадзедаў адвечна новы. Ды й пасьля дзядоў і прадзедаў мы таксама, хоць і людзі, але новыя прышэльцы.
Ягонае аблічча суровае, запалёнае і абцягнутае аборастай сеткай маршчынаў. Лоб усьхлёп вазёрнай хвалькі. Рэдзістыя, сівыя валасы робяць лоб большым, яны толькі пена.
— У млыне ўсё гэтак, як твае прадзед і дзед зрабілі, толькі жорны перакоўваем і пераменьваем, а таўкачы ў сукнавальні чорным дубам падцясалі й воўначоску ў сярэдзіне белай фарбай падмалявалі й пакінулі яе бяз працы — людзі хвабрычнае сукно любяць цяпер тут. Праззаўтра сто гадоў будзе гэтаму млыну. І хоць электрычныя драты папаўзьлі каля яго, мы, навакольнікі, дадумаліся электрамотораў не заводзіць тут... Дужа сьвятынна тут. Каля яго шмат наскіх людзей загінула. Неўзабаве адкапаем іх і ў аднэй магіле пахаваем на ўзбоку высокае грэблі й стаўкоў. Усё зробім без правадырскага багаславенства — самі зробім. Усе, што загінулі тут правадыры былі. Я таксама сваю кроў ліў упобач іх, і людзі наскія памаглі астанкі яе ў маім целе пакінуць...
Слухаю і пачаў прахаджвацца ўздоўж мосту над рынамі з вадой, над заставамі. Млынар гутарыць гэтак як Самук. Нават разьмернасьць сказаў тая самая.
— А вось у сярэдзіну млыну не пушчу вас. Навошта нашчадкам бываць там?
І млынар пайшоў шпарка да ўваходных дзьвярэй млыну. Схопна зачыніў іх на прамежак свае постаці, адвярнуўся з тым самым суровым позіракм, сказаў:
— Я ня вельмі даўно з Салаўкоў вярнуўся. Не хачу быць там зноў... Млын мой дом. Хутка палудняваць буду, трэ самому яды наварыць — часу ня маю з вамі кухцеляцца.
Млынар зычыніў дзьверы. Ён нічога не адказаў на маё прабачэньне і дзякуй. Я падумаў: Другая сусьветная вайна кончылася, перамога над ворагам была, і ня верылася, што перамога ёсьць. Я паглядзеў на шырынь возера з мосту. Вадрыла чаротам і аерам.Удыхнуў гэтае водранае паветра. Кволіцца, я пачынаю рабіцца назіральнікам прыроды, а не гадальнікам людзкіх наканаваньняў у прыявах усякіх законадаўчых абмежнікаў. Я сытны. Млынароў наўцем, што ён дзе есьці, не ўтрацьвіў у мяне прагнасьці што-небудзь зьесьці, але мне зажадалася злавіць маленькую, хоць бы гэткую рыбку, што плавалі ў возеры, бадай, усплысьці на ўзьбярэжжа напагатаваліся. Я разуўся. Абутак шурлянуў уводаль, на міжкі пяшчанае дарогі на грэблі. Скойма пяшчанага парахавіньня ляціць на мяне. Адступіўся. Падкасаў нагавіцы па калена. Зыйшоў на водмель. Цяпер каля возера толькі я, млын, узьбярэжны хмызёўнік і прыдолыя дрэвы, а дзесьці ў млыне млынар. Дзеці, што былі тут прад гэтым, паўапранутыя гойсалі падскікна па муражнаму лугу. Яны падкідвалі кашулі прад сабой, хваталі іх з падкідку і тады іхныя хударлявыя галені да ўсё постаці былі рухлівыя, бражова-танклявыя шчупяні нейкіх істотаў, бадай, людзкія павукі, а муражны луг — зялявае павуценьне распластанае, расьплеценае ад іхных галеняў і ступнёў.
Расстаўляю ступкам далоні, дзе плаваюць маленькія рыбкі. Яны, бы кемлюць мой намер быць каля іх, шчытна плаваюць каля прамежкаў пальцаў, але дзе мог ухапіць іх, спыняюцца, плавіста стрымгаюць вышэй далоняў або загібаста плаўнікамі вырысоўваюць у вадзе той самы паўкруг, што я растаропіў маімі людзікімі пясьцямі. З-пад узьбярэжжа піяўка паплыла да маіх ступеняў. Чорная звілістасьць на вазёрным дне — я лаўлю яе і недалёка ад сябе кідаю на ўзьбярэжжа. Мяне задавальняе яеная непрывычнасьць. Выйшаў з возера паглядзець, як скручваецца яна ў гарачыні пясчынаў...
— Падабаецца?
— Але, так — падабаецца! — скратна адказваю млынару. Ён выйшаў з млыну і, мабыць, бачна цікаваў, што я раблю.
— Ёй таксама трэба жыць. Ня мучай. Ёйны рай у возеры, — павучае млынар.
Кідаю піяўку ў возера, не ад таго, каб паслухацца ягонага павучэньня, а каб хутчэй адысьціся і пайсьці ў прасьцінку да лесу, што тут, бадай, побач возера пачынаўся высокай, медзяністай, зялёнай сьцяной. Туды вяла шырокая, утрамбаваная дарога па грэблі.
— Вось і добра, што дараваў ёй жыцьцё... Айчына пакарае, Айчына і пашкадуе, — заўважыў млынар. Упорліва пазіраю ў ягоныя вочы. Яны бязрухна глядзяць на мяне з глубкоў падлоб’я. Яны не здраджваюць млынароў настрой, але шкура на ілбу і вусны мпакметна дрыготкія, бы скранёная лонка вады ў шклянцы. Я цемлю: — Айчына пашкадуе... Ён з ссылкі і, будучы адзін на адзін з мной, не прамінуў нагоду дацяць, хоць словамі — бо ж я судзьдзя. Я ўпершыню не падумаў: з чаго пачаць гутарку, каб расцярушыць млынарову мо пагарду да мяне.
— Бывай! — кажу яму шчыра і усьміхаюся. Захоўваюся някемлівым. Гэта самае найлепшае захаваньне ў ходаньні жыцьця. Мне паверыць, што я абмануў яго, а яму ведаць, што ён абмануў мяне. Імпэт ёсьць у ўсіх праявах жыцьця; у міжнароднай палітыцы, у сацыяльна-грамадзкіх адносінах. Поўны цыкаль жыцьця выпатрашаны ў духу-постапаў бытаваньня кожнага народу і асабістасьці.
Млынар вярнуўся з ссылкі на Айчыну. Жыцьцё бы ўскросла тут, але сьмерць дзесьці там, далёка ад Айчыны, не памерла, а ходзіць за ім у вобліку страхі-сьцені ад ураду. Ён ажыўся, падумалася мне ад таго, што ён чуўся шчасьлівым яшчэ слухаць хоць бы быцьцё сваё ды быць занятым як усе іншыя Беларусы станьвай існаваньня-захаваньня. У страху было і ёсьць сваё наканаваньня. Страх і прыгнёт — прагрэс Айчынае будучыні.
— Вы толькі не крыўдуйце Самука, — неспадзеўна іншым зварачаецца млынар да мяне. Я пэўнюся: ён перамяніўся настроем, а мо жартуе, бо таксама як і я ўсьміхаецца і на маё ўторане: — Бывай! — адказвае: — Хадзі здаровым! Ня блудзі!
Я баржджу пакінуць млынара.


Беларусы люьяць дзяцей. Ды што асалася ім любіць? Умець любіць сваё пакаленьне ня словы малітвы, а паклажа на плячах будучыні...
— Самук, чаму раптам пачаў пра дзяцей? Калі я бачу іх, я чуюся прад імі смэрдам, іхныя вобразы нашу і адчуваю ў сваёй душы...
Пярэчу:
— Не ўмееце думаць пра дзяцей, бо сваіх ня маеце і нейчых не памаглі ўзрасьціць. Адно ўзрасьціць і выхаваць ... о, выхаваньне! Я раблю свайго спаткаемца мной, маім бацькам, маім дзедам. А ён народжаны мной, падабенствам да мяне носіць іншы спакмень. Захоўвае мой вобраз і падабенства, але думае... думае толькі за сябе...
Самук разьвёў рукамі. І ён чамусьці працягла глядзеў на свае разьведзеныя рукі. Прад гэтым я спаткаў дзяцей каля млыну, а тады пакуль ішоў па дарозе ад млыну да лесу. Я глядзеў бы толькі паглядзець на іх. Яны купаліся, крычалі, бегалі па мурожнаму лугу. І я быў прынуканы слухаць іх. Я пакорнік іхнага і свайго жыцьця — успрымаю ўсё тое, што творацца вакол мяне, пакорліва й з перакананьнем нараджэнца: усё здараецца, таму што я жыву і адчуваю гэта дзеля сапраўднасьці працягваць сваё жыцьцё... І скрайнасьць: я ёсьць, мы — людзі! Была б толькі Зямля і неба. На небе, апрача сонца, зорак і месяца, нічога няма. Бяздоньне, узронь! А на зямлі — вада. У вазёрах, у рэках, у акіянах — небясьпечна. Усё зразумела на зямлі, а тое, што ў небе — само неба. Навошта разумець, што там? Калі неба ўначы бяз хмараў, яно ня неба боскае, а сьвяцісты малюнак зямлі, сапраўдны, па-дурному сапраўдны. Захапляйся, чалавек. І ён не бянтэжыцца. Ён ніколі не апамятаецца ад неспадзеўнасьці перажыць, што пакутна адбылося самім сабой дзеля ятрасьці агульнае, людзкое спадзеўнасьці мець тое, што ніколі не дасталося ў рашучым паходзе жыцьця...


— Самук, вы, напэўна, чакалі зноў спаткаць мяне?
— І гэтак і ня гэтак, — адказвае ён і маршчыцца звахна, бы сэрца б’ецца не ў грудзёх, а пад шкурай ілба. Столькі часу меў ягад наесьціся і яшчэ суседзям прынесьці, але не прынёс. Прыната была чакаць вас.
— Я рады, кагадзе, спаткаць вас. Да вечара яшчэ ня вельмі блізка.
— Але, але, зямляча! І нічога ня робім, ня творым — адпачываем. А вось сяляне ніколі ня маюць адпачынку. У іх, напэўна, першабытная насьледнасьць ёсьць: працаваць і працаваць, нават будучы хворым, — усьмешна пераконвае ён і дадае больш насьмешна: — А вы праўнікі, я пэўны гэтаму, у судовай псыхалогіі не ўпамінаеце, якая зманнасьць сьцігуе іх працаваць і працаваць да акаленьня...
— Вы ніякавата гавораце да мяне... Чаму не гутарыць пра што іншае?
Самук зірнуў на мяне зіхотнымі вачыма.
— Мабыць нейкая несамавітасьць кранула маё адчуваньне і голасна абвясьцілася маім языком, таму гутуру з вамі...
— Даруйце мне! Я мо таксама жыздруся нядобрым настроям, але чуюся лепш не гаварыць пра штосьці благое. Але мне ўсёдна... можа і не... Гутарыце, Самук, гутарыце! Чалавек з добрай душой і намерамі можа размаўляць нават з самім сабой...
— Вы вельмі шчыры, — барздліва перарывае Самук, і ягонае аблічча чырванее.
— Ах, якая лухта! Няўжо паспрачаемся? — заўважаю я спакмець на ягоныя ўражаньне.
— Не, ніколі!
— Дык тады даруйце мне! Я паступаю дзікавата, няўважліва... Нядаўна была часіна, калі я быў крануты, падагнаты пунай-жыцьцём... Я азіраў млын. Асільваўся зразумець, што было і ня будзе калісьці.
— Не прасецеся мець прабачэньня! Мне цяжка слухаць і асуджваць вас, але не асуджвайце мяне таксама... Я бачыў, як вы гутарылі з млынаром, як потым ён назіраў за вамі й, пэўна, сказаў: — Не турбуйце Самука! Я пэўны, ён папярэдзіў гэтым... Ён мой бацька.
Самукой лоб лушчыцца вусеніцай, мне ажно крыўдна — ён мае бацьку, а мой памёр. Я памятаю ўсе няшчасьці зь ім, але ні адное гутаркі ці парады ад яго. Ён быццам зьнік, каб жыў я. Мне трапілася быць сьведкам ягонага жыцьця. Мае хібы папраўлялі прафэсары, ад якіх я папраўляўся ўва ўмеласьці прафэсіі, але не жыцьця. Я ўскочыў у жыцьцё з самалюбасьцяй працаваць, выконваць тое, што ад мяне патрабавалася.
— Не саромцеся сябе, — быццам адгадвае Самук мяне і працягвае: — Я ўцёк з дому, калі мне было 16 год. Млынар некалькі год таму даўчасу спаткаў мяне і сказаў: — Я твой бацька, і не кажы абы каму. Я дам грошы табе. Ты ўжо дарослы хлапец, можаш даць рады сабе, едзь адгэтуль. Мне шкада цябе. Я ўпершыню адчуў лагоду, шчырасьць і любасьць да мяне. Быў крануты да сьлёз. Ён агледзяў мае пасьціганыя дзягай плечы. Сінякі былі балючыя. Я паверыў, што ён мой бацька, хадзіў тайком уначы да ягонай хаты. Ён прыкладаў да сінякоў маіх вымаклы ў сьцюдзёнац вадзе ручнік. Мазаў нейкімі настоямі із зёлак. Я жыў у яго два дні. Мяне шукалі. Ня трэці дзень я быў напагатове вярнуцца дадому, але не зрабіў, бо свабода ахінула мяне, пэўна і падмоўна, рашучасьцяй быць незалежным... Мама перад палудням прыйшла да млынара. Аж за атулы пад кустом бузіны, растліны, чкую ён чамусьці шануе і рассаджвае, я ўбачыў патаемнасьць маіх жыцьцёвых пачаткаў. Ня трэба казаць, як заховалася мама і млынар — мой бацька... Так, ён мой бацька!... Адно скажу: мне тады, ад таго дня, млынар стаўся самым даражоным і любым. Але сяньня я шукаю ўсіх, і маму, і вотчыма, і ўсіх, усіх, каго ведаў і сябраваў. Я шкадую ўсіх на сьвеце... А калісьці не шкадаваў, не шкадаваў мой вялікі млынар-бацька! Ён забіў, пакалечыў сотні немцаў падчас Другое вайны. Ён быў партызан аднаасобнік. Па ім нават героі вайны стралялі за тое, што не далучыўся да іхных груповак або атрадаў. Яны ўпамяналі ў сваіх зьвестках бацькавы дзеі як свае. Людзі навакольных сёлаў ведалі, хто іх найлепш абараняе. Абараняў мой бацька. Немцы залог абяцалі за жывога ці забітага...
Я заўважаю яму: — Навошта хваляваць сябе? Я ведаю пра змаганьне свайго бацькі лепш чым вы, бо я меншы па ўзросту за вас і жыў пад акупацыяй.
Самук спыняецца. — Даражоны, да вечару яшчэ доўга — ня пойдзем да сялібаў. Даваймо пагутарым — на сэрцы балюча, крыўдна-крыўдна.
Я не прыпыніўся — іду далей у поле, лес, абы куды, але не да сялібы, дзе жыву. Мне таксама ў адчуваньнях благавата, несамавіта. Паслухаў Самука і спраўляюся падумаць пра сябе ды пра жыцьцё іншых. Памятаю, як нейкі гэрой вайны растрэліў маю семнаццацігадовую сястрынічу за тое, што была прымушана працаваць у агульна-грамадзкай ядальні. Я тады разумеў справядлівасьць, а ня дзікі развой зьнішчэньня чалавека чалавекам.
Мне памятаецца, а Самук ня бачыў гэтага, як ягонага бацьку-млынара зараз жа з вызваленьнем вёскі ад немцаў арыштавалі, і ніхто ня ведаў, дзе ён, пакуль не абвясьціўся іншы спадар і ўладца дзяржавы. Бацьку вызвалілі. Далі медаль удзельніка вайны — пашкадавалі... У ім больш не было прыгожай моцы мужчыны. Прыгорблены, з тварам — рухнявасьць гусініцы, аддаваўся яшчэ працы млынара, працы, якая, пэўна, памагала адчуваць і разумець меру існаваньня, сьветлазора сьведаміць чалавечую апрычносьць сярод усялякіх людзей праз працу. Усёныя пакуты і перажытое, дый хваляваньні можна было каму пераказаць — людзям. Іх будзе памятаць Самук. І вось цяпер Самук пакутна-моладасна ведаў і маладзіў іх...
Упершыню спаткаўшыся з Самуком я нясьціпла, а мо, бадай, няветліва аднёсься да яго. Але гэта не была пагарда, а жаданьне пабыць самім сабою у мясьцінах, дзе нарадзіўся, а колькі год ня жыў тут. Я прашу яго:
— Убачымся мо ўвечары, заўтра ж нядзеля?
— Але, але, мой дружа! На вечарынцы пакажамся, патанцуем, — зусім згодліва, без здзіўленьня нат адказвае Самук ды ідзе ад мяне ў поле. — Да спатканьня! — не азіраючыся на мяне, кажа ён, і ў голасе ягоным ня ветлівасьць растаньня, а нейкае безабароннае папярэджаньне.
Я пайшоў дадому. Адкляпаў касу і абкасіў усе ўзьмежкі й ушчалопкі каля мамінай сялібы, каля загонаў бульбы. Ад гэтай нецяжкой працы быў задаволены. Ахінула спакоем ледзь-ледзь ня ведаць і чуць Самуковы сапраўднасьці або несьвядоміць свае вельмі складаныя ці толькі пачатныя пасьледкі да неспакойнага разважаньня.


Я прырыхтаваў сякую-такую вячэру маме. Яна прыходзіць з працы позна. Была цікавасьць: што мама скажа пра маю ўмеласьць рыхтаваць яду?... Прачытаў ліст меншага брата і напісаў адказ каротліва-камандзерскі: “У нас усе працы раўназначныя і паважаныя. Ёсьць магчымасьць пасьля навучаньня каменшчыкам працаваць — будзь ім, а не жадаеш, тады тады працуй цяжка і вучыся іншай здольнасьці (я не ўпамянуў прафэсіі, прынамсі, як я мушу прывучаць яго быць працаўніком) — вось тады твае нялюбасьці да прынуканай працы зробяць тое, што не падабаецца табе, мінуюцца, здоляцца.” І дадаў бяз меры дапушчэньня гэтак пісаць і павучаць. Ды ці зразумее ён мяне? “Усё напісанае да цябе не парушае магчымасьцяў працоўнага кодэксу. Беларусам заўсёды карціць скардзіцца, але ніяк не абараняцца ад тых, хто крыўдзіць іх. Мужайся, брат! Здаровіць цябе мама і я, твой брат. Бывай, да спатканьня! Пагутарым некалісьці. Расьці, мужней ў целе і разуме.”
Укінуў ліст у селавую паштовую скрынку. Падумалася: — Як шмат я сяньня зрабіў. Пабыў каля возера, пагутарыў з млынаром, навет пакасіў (Божухна мой, сколькі гэктараў скошана!), зварыў для мамы бульбы не ў шалупінах, але абіранай, будзе смачна з кіслым малаком.
Я радаваўся. Ува ўсім, што я зрабіў за дзень, нічога прымусовага, яно мусіла гэтак быць у каждадзённасьці жыцьця сям’і ці асабістасьці.
Цяпер я меў час штосьці пачытаць. Даўно, здалося, нічога не чытаю. Ёсьць кніжка купленая мной. Сядаю наўпрацівак вячорнага сонца на падмосьцінах да сьвірану. Спраўляюся прачытаць колькі балонак, але што прачытана ня явіць блізінёй быць з асобамі раману. Словы гудзяць аўтамабілямі, не музычнасьцю наскай мовы, таропяцца напярэймы майго зроку. Яны гутураць, але не захапляюць, ня клічуць, шорхаюцца пабочанай неўяўленьня. Гук трактара на полі быў больш зразумелы і творчы, чымсьці словы нетрывалыя, пра што аўтар пісаў. Былі толькі словы! Яны цьвялілі віціні маёй народнай мовы. Гвалтавалі маё маленства. Чым далей я чытаў твор, тым найбольш сваім уяўленьням блізіўся да сяліб, дзе адпачываў. Аўтар адбіраў ад мяне глыткі вады з маіх родных крыніцаў. Ён ня быў дзённы-ночны патруль перашкодаў і пакутаў перажываньняў маёй Айчыны. Стаўляў замест нямецкага шлягбаўму цалюткія цытадэлі на дарогах маёй Айчыны, але вялікомасьці нацыі зрабіць іх моцнай перашкодай ня ўмеў. Яны бы каровы, што пасьвяцца на шырыні прастораў-лугоў. Ён ня кеміў, што жыцьцё Беларускае мкне: то травяной сьцежкай забегаў, то зьдзіўленна падскокна, плывіста прыстае ў абмежках сусьвету іншых нацыяў. І гэты ціхотны, няспынны балет ледзь толькі прыняўся (хто яго спыніць!) пераменаў уразьлівага асьвятленьня тэатру-змаганьня.
— Аўтар шамякае! Шамякае шамякоўнаю шамянчанай, — галосна вымавіў я. Адвярнуўся ад праменяў сонцазаходу. Можа памыляюся — ці зьбіраюся дачытаць кніжку наступным днём без аніякае пагарды. У праўнікаў ёсьць вельмі дрэнная адзнака думнасьці. Карцівяць довады, прычыны і абставіны злучыць хоць бы і сітаватай асновай у не было ці здарылася. У іх ёсьць задавальненьне пераканацца непрадбачанымі скразьнякамі жыцьцёвых абставінаў, што парушаюць, працівяцца нормам грамадзянскіх захаваньняў ці паводзінаў у дзяржаве...
Я зноў умасьціста разьлёгся на падмосьцінах сьвірану. Сонцазаход грэў па-летняму на маю сярэдзіну. Восы-сьценявікі — ніколі небясьпекі ад іх — парстка ўлётваюць і адлетваюць зь дзірачак у сьцяне. Яны росьцяць свё патомства. Кароткую часіну паназіраў за імі. У мяне свая асьвеласьць. Маім думкам няма ніякой спадзеўнай падтрымкі. Усё, што думаю і перадумаў — адно міраж. Я магу спалохаць восаў, адагнаць муху ад сябе, палюбавацца нейкай іншай прыроднай цікавасьцяй. Вось бы сантыментальна парадавацца, як конікі на сенажаці падскоквалі ад маіх крокаў, а краскі аставаліся непарушаныя ад іхных скокаў. Яны дапаўнялі сваёй існасьцяй празьмерна красотную аблонт сенажаці.
Я зноў пачаў чытаць. Пісьменьнік лез да хмараў, да адзіночных воблакаў-тулягаў, да шуму вятроў, а яны, як параскіданыя камяні, ня блізіліся да слоў сапраўднасьці, належалі яму здаронасьцяй прыгаства. Палохаліся ўхіліцца промінаў жыцьця. Сьвяцтліся не ягонай творнасьцяй працы, прыроды. — ... і творчасьцт сваіх людзей ня ведае, — балюча ўразіў я сам сябе.


Зноў прышоў Самук. Пагаджаюся зь ім пайсьці да рэчкі, якая цячэ да возера, скуль мой прашчур кіраваў ваду круціць жорны ў млыне. Няхай мама вячэрае без мяне. Я яе ня буду прыкрасьці. Я ж усёткі тоё-сёя зрабіў для яе — наварыў бульбы. Чыгунчык бульбы! Дзе ж дзенуся — прыду дадому. Я ўстану рана, як і яна, і будзем мець час пагутарыць пра ўсё. Пра ліст ад брата не скажу ёй. Я зьнішчыў ягоны ліст. І чаму зьнішчыў не скажу. Вось зажадалася замоўчвацца. Я пэўны, мама кожнадзённа думае пра нас. Сыны штосьці іншыя, навучыліся быць ня ёй і бацькам іхным. — Божухна мой! Я пакорніца сыноў маіх і дзяржавы, — яна ніколі ня думае так. Яна толькі, мама... мама!
З перапынкамі сярод хмызьнякоў жбаніста заблеяла баран-птушка. Самук крыху паўперадзе мяне. У яго, напэўна, панавала часіна — водбліск месяца, які, як не сплываюць усплёскі вады, застаецца нязмытым; а можа прыкрасьць не разьвіталіся зі ім, пакінула нейкую бачнасьць у душы.
Самук зноў надумаўся ісьці на ўлоньне прыроды. Вельмі радасна мне — я іду за ім. Ёсьць чалавек, з якім магу правесьці час адпачынку. Мы пайшлі на ўсьцянькі да ручая. Бруньлівы й сьціплы ў шырыні, патанулы маргі прастору мястэчка із суседнім, нашым сялом. У два цялежныя разьміны, дагрызьлівай прасьцінёй трымалася дарога праз ручай. Мы абодва пазіралі на прыгожы ўшчалопак зямлі. Дарога і ручай сігалі дастаткам жывым і зразумелым. Самуку незнарок успомнілася гутарка, невядома ад каго пачутая. Чамусьці цяпер падасьпела і, як быццам весела, пачала торгацца зьместам і значэньнем.
— Ведаеш, сябёр, будзь маім сябрам! За плугам ідучы — будзеш турботны шчасьцем, адведаным іншымі...
Я зьдзіўлена пытаюся:
— Чаму вуснацьветна загутарыў?
— Мабыць, дружа, ад вячорнага суздрому ап’янеў, таму і пачну казаць незразумела. Я ня ведаю, хто ўзрасьціў словы пра шчасьце. Напэўна, нейкі невядомы абармот сказаў да тых словаў іншую распешчанасьць: — Хутка із саду выбягуць насустрач дзеці. Яны — шчасьце бацькоў і народу-нацыі. Якая неспакойная любасьць ведасьць пра шчасьце іншых. Хоць для цябе яно можа быць няшчасьцем. Я астаюся ў шчасьлівасьці ці радасьці, нішто дзеля мяне самога, але ніколі нічым для іх. Бо маё няшчасьце самае самае незадаволенае жыцьцё, што памагае шанаваць патокі-болі іншых.
Я моўкна разумею Самука. Ягоныя ўрыўкі сказаў творуць у маім уражаньні-думаньні вокаміг зьместу значэньня. Я неспадзеўна ўспомніў малюнак у часапісе. Я ня памятаю, колькі год мне было тады, але памятаю: чытаць ня ўмеў; што бацька мой з іншымі суседзямі разглядаў той малюнак з абурлівым асуджэньнем. Нехта адзін на тым малюнку ляжаў забіты. Суседзі пайшлі дадому. Я бяру часапіс. Аловак, ведаю, сінявіць ярчыста і, нават як нож гостры, і шашка рэжа сьмяротна людзей і жывёлу. Намаракеў алоўкам як умеў шашку. Ад аднае асобы пачынаецца замах-сьмерць. Шашка рэжа першага ўпобач, але першынаступны спраўляецца рэзаць трэцяга, і гэтак ланцужком адзін да аднаго людзі на малюнку ў часапісе былі забітыя, праколеныя маімі намаляванымі шашкамі.
“А вось цяпер забіць курыцу не магу... Вяду і слухаю крымінальныя справы ў судзе, а пасьля радзьва жадаю плакаць за ўсіх: і за злачынца, і за пацярпелага...” — Самук, сяньня вельмі прыгожа ў навакольлі.
Самук ушчоліна зірнуў ня мяне, а тады ў высь неба.
— Прыгаство — выпадковасьць прыроды або людзкога розуму, — загутарыў ён — Яно абстрактнасьць ці то абсурд у самым пачтку і канцы. Яно сталася дзікай заўзятасьцяй, што людзі самі да людзей і бачаць, і адчуваюць у сьцівах адзітнотнасьці, каб тым часам пераканацца, што адганяецца, быццам назаўсёды, болясьць жыцьцёвага існаваньня-наканаваньня. Старажытны і навет сучасны чалавек зрабіў прыгаство карысьцяй, неабходнасьцяй захапленьня. Бы або лек ягонаму няшчасьцю, ад якога ён задавальняецца непатрэба быць залежным ці то ад улады, ці ад спагады, ці ад усялякіх забаронаў, запаветаў; ці то быць у абавязку атрымоўваць справядлівую радоўку, што мусіць зразумець яе і прыняць як сьмерць дзеля цяпершчыны. З гэтага кругу жыцьця-прыгаства чалавек мусіць а нікуды ня выйсьці. У прыгастве чалавек, сам чалавек, стварыў, прымушаны найсьці вышыню сваім пакутам, хоць бы на некалькі гадзінаў. А іншыя, здольныя прыстасавацца да існаваньня, ведаюць, як карыстацца прыгаством. Знойдуць прычыну вывернуць сапраўднасьць ня быць пакутай, ня быць навет падазрэньнем, што будзеш пакутаваць...
— Я ня сьцерпліва, заўважаю:
— Самук, толькі чалавек разумее прыгаство, мо па-ўсякаму, але па-свойму.
Ён спраўляецца адказаць хутка.
— Прырода здарэньне хімічнае. Яна не прыймаецца й не разумее, што яна творыць і стварыла...
— Але ж прырода неадзінотная ў суме людзкога існаваньня і сваёй незалежнасьці пачынае жывое і канчае жывое быць нежывым, — кажу я.
— Прырода — літасьць у беспарадку.
— Самук, мае цела ў пэўнай сустані суладу. Я пакутваю і плачу, хачу есьці і пагарджаю, змагаюся й імкнуся быць чалавекам-існаваньнем.
— Прырода — адбітак існаваньня. Яна сама хлусьня. Прырода добрая можаць дыхаць і йснаваць.
— Самук, ты ж жывеш, адчувае жыцьцё?
— Я думаю да скрайку майго існаваньня. Сёньня ды й заўтра ў прыродзе будзе адно-адноснае ў ліку чарадоўкі; сонца ўзыйшло — сонца зайшло, а зара палымнее і патухае толькі на вадзе... І будзе той самы кісларод дыхаць, каб жыць.
— І ты не памёр, Самук, жыве, жыве!
— Бо не забываюся думаць пра каляндар людзьмі азначаны.
— А што тады? Тая самая прырода, тая самая: быў ці ня быў... Страхотна, Самук, страхотна разважаеш!
Адбяжыся за куст і спытайся самой прыроды: чаму страх ёсьць досьвед для самога жыцьця? — адказвае Самук і абламаў на кусту лазы галінку, суладна прычэплівае ейную абвісласьць да рэшты куста.
— Самук, прырода дазволіла чалавеку мець разумнае грамадзтва ў асяродзьдзі іншых істотаў.
— Вось чаму чалавек і палохаецца прыроды.
— Па-твойму ўся чалавечая цывілізацыя ў страху самахлусьні?
— Даражоны брахначка, ты хочаш жыць ці існаваць? — пытае таксама ў мяне Самук і павучае:
— Тады паспрабуй знайсьці ў гэтым справядлівасьць і спачуваньне для чалавека і для істотаў у побач яго.
— Брахна мой, тваім словам называю цябе! Я кемлю цябе, Самук, Кемлю, мой даражоны! Ты не выпадкам дасьціпным і разважаньнямі умееш разумець і дасягваць жыцьцё па-свойму. Бываеш у звычаі дакладчыка і райцы. Але вось, кадзе што, тлумачэньні твае і казаньні, бадай, заблуканае ягнё на чыстым полі...
Ён адказаў мне зусім іншым. Асьцярог: —Захініся! — Яно было шыплівае, гадзючае, бадай. Самук затульна прыцяўся каля куста ялінца. Гусьціня вецьця ялінцу — бы апынуўся пад коўдрай. Затуліўся і я, незразумела, у першую часіну яго папярэджаньня. У воддальку куста, дзе мы захінуліся, хадой шпаркай прасьцінагала дзяўчына. Я пазнаў: была рахункаводка калгасу ў нашым сяле. Хачу клікнуць яе. Самук спакмеціў намер — прыхлютаў далоняй мае вусны. Непадабаецца, але дарую яму. Рахункаводка ўжо ўводдальлі.
— Та-а-к! — невядома з чым пагадзіўся Самук і ўсьпяліў прасьму валасоў аж да носу. Ён выглядае гэткім некалькі часінаў, а тады выпрасьніўся, узьняў узвышна шчымленыя рукі, прамовіў, бы стомлена, бы адшчэпна:
— Калі б ты ня быў з мной, Арыны больш на сьвеце не было б... Я ніаднаго немца-ворага ў палон узяўшы не забіў, а яе мне жадалася зьнішчыць... забіць.
Самук прыгнеблена абняў мяне. Заплакаў...
Суровыя клопаты пра жыцьцё і абыдзённасьць — тыя самыя як у Самука, як у іншых людзей, з іншым сьцеганеньнем дзён, з незусім адчыненым удзелам крыху ў жыцьці, далучаліся думкі дабротныя, ветлыя, дзеля невядомай будучыні. Яны былі новыя і вельмі неспадзеўна заструганыя для мяне. Якая няветлая ўрачыстасьць мінулага і будучага! Мы абое няздольныя і магчымыя толькі ляжаць неабмалочаным таропам ураджаю або ці не магільнай усероўшчынай у жыцьці... Я таксама заплакаў. Мы плакалі сярод гаманлівай гучнасьці вечара. Летні дзень пакідаў ночы сьветласьць зямлі, што не зусім хаваецца ў начной цемрадзі, а летнік-вецер больш праўдзівы ды невядома куды кіруе свой лёт. Быў: не ганіся за ім. Мы ўпрыгожвалі сваім плачам частку прыроды. Беларускай прыроды, поўнай шумам лясным і буненьнем крыніцаў, што доўга пражала і жыве з намі.
— Самук, хто ты?
Ён ахамянуўся, як быццам і ня плакаў.
— Сорам нам, — уцемлівае ён, — ня плач дружа. Гэта ад нашага эгаізму дзеля сумленьня-праўды сталася... Ты і я калекі перад часам быцьця. Ці трэба быць сумленным? Ды ці ёсьць агульная праўда?
— Самук, ты прамежак паміж двумя замураваньнямі! — заўважаю блізу празь сьлёзы. Я мог плакаць даўжэй. У павалоцы сьвятлістасьці летняга вечару спакмечваю перавіціны сьлёзаў на ягоным абліччы. Вочы яскрыста глядзяць на мяне. Два крамяні-каменчыкі абмытыя расою!
— Пасьля вайны я пачаў браць да цемя зацяганыя адхоны жыцьця людзей. Зь іх некаторыя весьціліся шырызною цяністых выймаў для трыманьня драпежнікаў. У тыя выймы пакрысе сыпаліся пясочаны іхных дзён існаваньня, засыпвалі ўгрунь і іх саміх... А для мяне сонным бласлаўленьнем развагі найлепш наракаць, трымацца ў неспаміне, каб лягчэй пераносіць уторную падганялку жыцьця, аставацца дарэмшчынай быцьця.
Самук пераменьваецца:
— Калі чалавек рухаецца, тады зусім іншы ён, і думае інакш таксама, — павучае Самук і прастае да каменя-валуна. Я ўзяў яго пад руку. Локаць касьлявы, шырэйшы чымсьці цягліцы рукі.
— Але неспадзеўна, — кажа Самук, — урывалася якая-небудзь знарочная думка і, як той зьняволены зьвер у гарту свае бездапаможнасьці, крыху раскопвае, разьдзірае кіпцюрамі невысокі насып, і на месцы яго зьяўлялася продань, што глубілася адным канцом выймы, а ў другім мялела. Вось тады прыходзіла лупкая пэўнасьць улейцаванай няпэўнасьці. Прабуеш вылезьці. Позір азначае: крыху ўскапаць вышэй пясок, і ты будзеш ужо на роўнадзі зямлі, а там пойдзеш, куды толькі задумаецца. Ды вось неспадзеўнасьць. Дзяручы ніз для ўзвышша, бачыш: ізноў угруніста, ізноў адонь напагатаваная абхапіць цябе выкапанай самім выймай...
— Нічога дзіўнага — выйма ў выймі! — уцінаю заключна Самуку. Але ён не зварачае ўвагі. Ускоквае на гмахны камень-валун упобач высокіх дрэў, што пачыналіся адразу ад валуна. Падымае ўгару левую руку. Я гляджу на яго, глынаю паветра. Як спрытна стрымгануў! Камень вышэй за мяне. Апіраюся пясьцямі на ягоную гранітнасьць яшчэ цёплую ад летняга сонца.
— ... а ўзвышша зацята вабіць! Навакольле званіста-чутнае моцніць галасістасьць Самуковага голасу.
— Паўзеш надзейна па ўкопе. Няшчыльны прыхіл пяску да берагу выймы паволі абсыпаецца з-пад ступнёў. Разам зь ім і ты. Роспач!... У цемрыні ночы ўзвышша сьвеціцца, маячыць!... Набухлая памяць ад мінулых дзеяў ізноў у памальным мораку асяганьня прызначанага. Натхняе іншае: па аблоне зямлі ўюцца дарогі й мкнуцца плыні рэк... Капаць, разьдзіраць бераг-сьцяну выймы — вось што трэба рабіць! Адоліць ейную стромкасьць усходзістым адхонам!... І нарэшце, чаканая лікоўнасьць: выходзіш з выймы! Не барзьдзіш адысьціся ад таго сьмяротнага строма. Стаіш увесь перад богам-прасторам. Целам і душой абдымаеш яго. І блізу тэй часінай разумееш: ты ловіш сябе быць пэўна злоўленым адчуваньнем, што ёсьць незнаёмым табе паміж калісьці ведамага... Усё ў разьбегу прастору... Мо лепш вярнуцца туды і жыць у выйме? Зьядаць кінутыя кавалкі спажывы і быць выстаўкай эвалюцыі пакорніцтва або падробкай пакорніцтва-захаваньня?... Не! Я не азіраюся туды, скуль вылез. Скразьнякі-валі з выймы чую віхравяць у сваім пакорніцтве. Сярод іх — няма мяне. Я не азіраюся туды. Я — сын! Чый? Я крочу? Я прышоў зуміс неяк неспадзеўна да высокае ўзьверхні бога-прастору. Усё зорыць там... А мінулая ноч адпачывае ў цемрадзі маёй выймы. Памяць не здраджвае мне. І памяць, адкуль прыходзіць усялякая падпраўка жыцьця, пачынае спатыкаць іншую прынуку дзеля памяці-досьведу. Я жыцьцядзею ва ўладзе досьведу і ўражаньня. Тыя самыя сьцені з выймы, што пакінуў кагадзе, папаўзьлі, а ні як бы рэптыліі а нішкам. Яны спаўзаюць зь вершаліны ўзвышша на цябе — спаўзае цемрадзь стромаў-выймаў!... Узвышша на ўзвышшы! Махры вячорнага полымя — ноч!... Не! Я ўсёткі пайду далей і далей! Гушчу цемрадзі дый змрокаў мой юнацкі позірк праколіць! Я адолю высокія замёты! Бо я ведаю, што ёсьць там. Яно кліча мяне. О, не!... Чый жа я сын? Штосьці, вось раптам, на першым ступку зламаўся маёй душы парыў. Неасьцярожнасьць! Яна палохае. Не і не! Я ня ведаю, што там за ўзвышшам. Мяне закалыхвае будучае. О, не! Я між выймаў-вышыняў жыцьця... І жыцьцё? Я напоўненая крынка! Чым? Вадой жыцьця! Акавітай.
— Гамлеціш, сябёр! Гамлеціш!... Ад веку мы спалі і нас разбудзілі... Злазь стуль! — нарэшце, крычу я да Самука. І я чую ўторастае рэха маёй гутаркі, як і ягоную прад гэтым, але мая пачулася, бы нехта спытаўся, каторая гадзіна цяпер. Я азірнуўся ў бок рэха. Працяжлівы, жывы ўтор гуку і нястрыманы каля мяне быў пабочным полахам у гушчэзьні бору і лесу, аж за возерам.
— Не падабаецца?
— Сябёр даражоны, ты безь мяне гамлеціш, — адказваю Самуку ўторна і зорліва азіраю яго на валуне...
Сталася шмат цямней. Цемень летняе ночы не апушчае чалавека ў наўдагад навакольнасьці, зрокавая ўспрыймальнасьць робіцца ўсярэдня-ўвабражальнай, быцца дню не ставала здольнасьці ўсяе існасьці зямлі азначыць пэўнай формай і неабходнасьцяй гэтак быць дый існаваць у нашым сьвеце.
Самук зыскоквае з валуна прытка й умела як жаўнер, што абараняў рэшткі цятадэлі. Ён не глядзіць на мяне. Ідзе адтуль паўсьцянькі да рэчкі.
— Напэўна пакрыўдзіўся, — думаю я й іду за ім моўкна, хоць ён і не папрасіў пайсьці за ім.
Загаварыў не адзіраючыся да мяне.
— Разумныя заўсёды гаворуць з цішынёй. У дурняў шмат часу дзеля свайго часу, а разумныя не мяняюць час, яны гаворуць на камяні, на папірусе, бо ж ведаюць, дурні распаўсюдзяйь іхныя думкі й мудрасьці. Дурань спраўляецца зьдзейсьніць разумнае, каб толькі не аставацца ўсёткі дурням, а здохнуць ці загінуць з імём гэроя: я зьдзейсьніў напаказ “вядучую мудрасьць правадыра”. Ідучы за ім, усклікаю: — Самук даражоны, усё, што кажаш, крыху засакатаная або ўзбаламошаная...
Самук спыняецца каля мяне.
— Але, мы ўзбаламошаныя больш чуткія да праўды. Нас ня вельмі любяць, асабліва вар’яцікі-разумнікі... Прыміся адным: брудлівыя працоўныя ды сяляне з бруднымі нагавіцамі на іх родавых ворганах нараджаюць прыгожых дзяцей, і яны ўзбаламошаныя, пакуль дзіцём расьце...
— Куды сьцігуеш, Самук?
Ён цяпер сапраўдны беларускі Гамлэт. Падымае абое рукі ўгару і хлапануў пераменна пад пахвінамі. Мне надаедліва. Бачу аблічча наўкася, наўпрамкі перад ягоным.
—Ты, ці ня цынік! — заўважаю ня вельмі злосна. Але яму ўсё прапутнікам! Не даймае яго. Вядзе сваё. Глядзіць у мае вочы. Зрэнкі зірчастыя, бы толькі што ў злоўленай рыбы. Яна ніколі не заплюснавала іх у вадзе і без вады! Яны чыста-праўдзівыя. Ніколі ня блукаліся ў міжбярэжжах. Толькі ў хлусьлівых людзей вочы ўхільна плюскаюць.
— Але гэта ня так! ... Усе грамадзтвы жадаюць існаваць і жыць, калі не ў нацыянальнай самабытнасьці, дык у агульна-людзкай, хоць які-небудзь правадыр вядзе барацьбу супраць гэтага саюзу чалавецтва.
— Самук! Самаасаблівасьці нацыі ў грамадзе сусьветных нацыяў ёсьць найбольшае адзінства чалавецтва на нашай плянэце...
— Пакіньце гаварыць пра незбылое, — крыху дурнавата заўважаю яму, бо шмат што з гутаркі зразумела і згодна для мяне. Цемлю ўратаваць яго ад жыцьцёвых і палітычныз зьвіхаў. Абдымаю як брату шыю: — Ты памыляешся, дружа, не разумееш інтарэсаў нашага грамадзтва і народных клясаў. Яны адзінотнікі — адно палітычны, пратакольны прыамбал...
— Фу, ты, створаны! — усклікнуў Самук і, узяўшы мяне за руку, павёў, куды ён наўмерваўся.
— Народныя клясы: і багач, і туляга, і працоўны, і селянін. У іх, кожным, ёсьць мера справядлівай хлусьні адзін да другога. Інакаш без гэтага не маглі б існаваць. У кожнага зь іх ёсьць мернік-разумнік, што ведае і памятае вельмі добра, хіба, ці не дастаткі суседа-клясы. Бадай, умоўленае зьдзяйсьненьне сваіх інтарэсаў. Інтырэсаў быць багатым ці ня здольным апранацца ўва ўсякія жыцьцёвыя нахабствы або не, злачынцам сьцігіняцца або дзеіць уроўні з прыродай зашмаргаваным, а да грамадзтва — ліпець сумленным працаўніком. Усе жадаюць мець тое, чаго ня мелі пад уладай ранейшага гаспадара ці паноў гаспадароў. Калісьці, зусім нядаўна, і цяпер шмат людзей жадаюць прабрацца праз галечу, каб быць багатым, незалежным, у воддалі сваёй краіны ці навет у сваёй роднай, але ў мяжы зусім іншых, новых эканамічных абставінаў і здабыткаў. Астаецца напісаць, выказаць новыя, хоць бы і ня новыя, але патрэбныя ў кажнадзённасьці чалавека мэты й абяцаньні, і тады чалавек уцягваецца ў штодзённасьць — было або магло называцца першуном дэклярацыі свабоды ці незалежнасьці. Усё абяцаная свабодная будучыня — пасьля перамогі ўтасоваецца, і праводзіліся ў жыцьцё тым самым уторам прыгнёту, навет горшага чымсьці рабілі прагнятальнікі над вызваленымі ад іншага прыгнятальніка. Вызваленыя таксама паклапаціліся мець пакорнікаў. Яны далі ім небывалую хартыю “свабодаў”. Яны памяталі й дбалі пра сваю справядлівую хлусьню, зробленую пад уплывам націскам мінулае цывілізацыі й сацыяльных рухаў. Пад уплывам (Божа, дзякуй — дадумаліся!) мясцовыя незадавальненьні працоўна-грамадзкія па характару далі магчымасьць мясцовым уладарам-апанавальнікам гаварыць пра нацыю, нацыю незалежную. І насапраўды, нацыі ствараюцца з тым самым укладкам жыцьця ад нейкае чужое нацыі...
— Самук, мы ўсе пазычаем адзін ад аднаго, і мы ўсе людзкія найміты абы як аплочаныя людзьмі.
— Няхай будзе па-твойму. Чалавечае жыцьцё — зара, прад сонца-усход, — спраўляецца адказаць ён і не працягвае гутарку, бо, мабыць, таму што мы дайшлі да балотца. Тут ужо абцясаныя кладкі. Самук падруку з мной ня можа ісьці. Сьветлая летняя ноч, але ўмеласьці ісьці па балотных кладках трэба мець цялесную раўнавагу. Лес у Беларусі стромкі й гоністы, балоты й балотцы роўныя, разгоністыя, ад жа яны зыбкія, багністыя, па іх не разгонішся навет зімой. Самук адпускае маю руку. Ідзе першым па кладках. Яму ўсёдна. Я неспраўны ступаю асьцярожліва, выбрана да плашчыні роўнасьці абцёсу на кладках. Дайшлі да ручая. Узьбярэжжа вохкае, зарослае муравой. А там, дзе брод, праз яго, дно жвірыстае, засланае шпаркім сьцёкам вады. Наабапал, далей, вярбалозныя шумавіцы аж да ручая. Ручай бруньліва гамоніць за сябе, здаецца, усімі гукамі навакольля. Самук пераскоквае ручай, а потым і я, але крыху пазьней за яго. Ён не спыняецца пачакаць мяне, пачаў гутарку:
— Вось ты, праўнік, і ведаеш: ёсьць добрае, а тое злое; гэтае трэба рабіць, а тое навет не пачынаць, бо злачынства яно, або спрабуй хцівіць усалод закону-абежніка...
І замаўкае. Ідзе па сьцежцы да вёскі. Стуль чуваць гармонікі граюць із скрыпкамі і цымбаламі., і ўзлад стукае бубен. Музыкі граюць “Лявоніху”. Беларусы любяць карагоды. Самук аднойчы сказаў мне, што карагодны танец сапсуў Беларусаў. Карагодны танец абмежаваў нацыянальны індывідіум, а індывідіум лепш бачыць у жыцьці, што зь ім творыцца і з іншымі, усё, што было часовым, хоць бы і ясьніста-нявырачаным, але патрэбным — да аціну горла патрэбным.
Мы скарыліся прад суседнімі народамі. Беларус, прывучаны прыроднай бясьпечнасьці ад навакольных лясоў і балотаў, прызвычаіў сябе да бясьпечнасьці, да культу захапленьня дурна-аскетычнай волі, моў, лясы і балоты могуць перамагчы нядолю Айчыны. Памогуць разбураць чужыя ідэалы...
“—Самае вялікае для народу — гэта быць нацыяй, а не аставацца ў гісторыі сьвету адно нейкім людзкім племем-родам!” Неспадзеўныя думкі зьявіліся ў мяне не ўпершыню. І потым яшчэ: Самук можа небясьпечны чалавек? Усялякая ўлада ад першых шалупінаў свае дзяржаўнасьці мела навушнікаў. А па бацьку я таксама маю грэх: ён заараў колькі барознаў “нічые зямлі”, каб вырасьціць лішнія калівы бульбы для нас, двух дзяцей, ягоных насьледнікаў, але.. але не для сябе самога — я пэўны гэтага, — у мяне ўжо ёсьць пачуцьці бацькаўства — гэтак мусіла было-быць.
Цяпер ведамна мне, чаму Самук хацеў здушагубіць рахункаводку Арыну. Мы абое: Самук і я, і людзі, што раптам у будзёнасьці аб’явіліся вакол нас, зіхцім ці не дабраветнай бязглуздасьцяй, якую нехта здольна ўлічыў і падвучыў, каб прыстасавацца да ўмеласьці дзяржаўнага кіраваньня... Але Самук — хто ты? Ты змагарны ў вайне супраць немцаў, аж да Бэрліну сьцігаваў іх. Усё, напэўна, паспрабаваў, каб быць жывым; шмат напаткаў ліха свайго і іншых — бачыў і спачуваў або ня ведаў тое, што табе жадалася ведаць. А калі ведаў, няўжо яно не дало табе часінаў вымерыць, хоць навет ня ўсё, адпаведнасьцямі твайго жыцьця?... Была празьмернасьць, а можа толькі пакорлівасьць часу для нас абаіх, што вядзе людзей-адзінак да часьлінак нашага жыцьця: быць і жыць гэткім жыцьцём. Абурэньне і агідлівасьць да дрэннага жыцьця заўсёды ўвабраная асабістай намовай усяліць спадзеў: пачакаб, пабачу. Чалавек не адразу ўхіляецца ўплываў добрых абяцаньняў, якія потым становяцца благімі. Яно ёсьць асудлівая ўлюблівасьць здабыць, існаваць дзеля свайго і свае блізкае групы людзей.


— Беларусы любяць ствараць прыгожае навакол сябе, і кажны дурнее на ўмеласьць карыстацца прыгажосьцяй... Вось палюбуйся з далечыні, як засады вербаў, садоў і бярозаў гусьцяць сялібы. Нават калгасная фэрма захопленая ўладнасьцяй зеляніны дрэў, — кажа Самук.
Што застаецца мне? Азіраю... Самук, мабыць, ахамянеў чутлівасьцяй ад музыкі з вясковае вечарынкі на пляцы каля клюбу, ад вясёлых скрыкаў і сьмеху моладзі, што ўсё разам сюдзілася неадгонным дадаткам да духмянасьці, да ўселяк скоймленых галасоў-рэхаў летняе ночы.


ГУТАРКІ САМУКА (ён гаворыць пра ўсё; я толькі час ад часу даю яму пытаньні)
1. Гордасьць чалавека — гэта вечная ягоная дэманстрацыя: што ён чалавекам жыве. Таму ён застаецца чалавекам, таму, што заўтрашнія міжсобныя крыўды зробяць яго ізноў гардлівым — і гэта ёсьць праўдзівасьць чалавека ў наканаваньні, або біялагічныя чуткасьці-асьцярогі чалавека да чалавека-драпежніка. І бажыцца шмат ня трэба: чалавек разумова ці фізычна мацнейшы за іншага ня здрадзіць сабе захавацца Александрам Македонскім.
2. ...бог-дабро — выпадковасьць. А “бог” заўсёды добры —пэўны, умоўны абсалют. У абсалюце ўсялякім заўсёды сьціжыць зло, ці то яно мінімум, ці то яно сапраўднасьць быць, дзе стомленая вялікомасьць-максымум пакутвае дзеля ўсялякага зла з усёй мерай смутку вынаходлівасьці не пераняць пакуты і зьнемаганьні... Яны “багі” крыху падмянілі: — Няхай маленькі земляроб застаецца земляробам. Бо азначае, на кусочку зямлі ўзросьціць больш бульбы ці маркоўкі. Таму, напэўна, хрысьціянскі сьвет пабудаваў Рым, а потым Канстантынопаль не ў Сахары.
3. Пакуты хрысьціянскія і не хрысьціянскія. Як ухіліцца іх? Яны драцьвяць шмат каго штодзённым і ўмоўным страхам. Яны прысудзілі жыцьцё кроплямі пакутаў і цярпеньняў без разьліку: мы самі ўмеем разлічвацца даўгамі добрымі й не заўсёды шчырымі.
4. Дзьверы беларускай нацыянальнай гісторыі былі заўсёды адамкнутыя. Але дзьверы гэтае гісторыі было шмат нагодаў адчыніць назаўсёды і не адчыніліся. Гісторыя любіць здарэньні: і прычыны, і выпадкі, узьведзеныя ў значэньне здарэньняў. Бо здарэньне гістарычнае або звычайнае патрабуе тлумачэньня здарэньнямі, ці яны патрэбныя былі, ці здараліся самавольна. Тут заўсёды ўвабраная асабістая намова ўсяліць спадзеў: пачакаю, пабачу. Чалавек не адразу ўхіляецца ўплыву добрага ці дрэннага. Яно ўлюблівасьць дабыць або існаваць сваім ці аба свае блізкае групы людзей. Гісторыя наша апынулася зборнікам усялякіх нашых і чужых здольнасьцяў. А, наўпрамей, беларуская гісторыя ўсялякая ёсьць адамкнёныя дзьверы, але дзьверы не адчыненыя, каб зьдзейсьніць гісторыю нацыі вялікім падабенствам нацыянальным. Самая найвялікая небясьпечнасьць, як падумаць, асудзіць яе. І тут напярэймы зьявіцца снуглівая асьцярожнасьць патрабаваць ад кагосьці да нашае нацыі дабраветнасьці, павагі да нашае нуднае нявіннасьці. Лекары, што аб’яўляюцца вакол нашае нацыі, толькі робяць нас больш хворымі, распачлівымі або дзікім зьвяр’ём, што патрабуе справядлівасьці, моў, дай нам існаваньня, аба калі не, дык будзем гутарыць голасам чалавека-драпежным.
5. Любоў чалавечая да чалавека ёсьць усялякая і ўсяляк даступная. Яна або дапоўніць сваё надзейнае ў жыцьці, або дапоўніць асабістае “я” вартасьцяй мінулых ці суседзкіх дзікасьцяў ад суседа-дзяржавы ці адасобіць жыцьцё-абставіны ўмовай — гэтак ёсьць яно. Задаволенасьць сваім спакое датуль, пакуль, часам неспадзеўна, перарасьце ў зусім дакладнае: — А чаму ня хвіляцца: рабі гэтак, як мне пажадаецца! Што рабіць з паслухмянствам? Паслухмянства ня ёсьць чалавечая любоў і не пакута, праз якую творым грамадзтва, законы і звычаі. Гэта разумнасьць, парахаваць усю стомленасьць непаважнага ў жыцьці ў суме мільёнаў справядлівасьцяў. Грамадзтва, і грамадзтва ў грамадзтве, ці то клясы людзкія ёсьць дворнік-дамаведзець, які ведае, што падмесьці ці аглядзець на панадворку. Грамадзтва адзін-іншаму помач, але й ухіленьне адчуваць: — Мы ня маем датклівасьцяў да вашых сутнасьцяў адагнаць вам неспадобнае. І вось маленькія, бадай, дзяржава ў дзяржаве, бы не патрабуюць адзін аднога слухацца аб’яўляюцца сумленьнымі стваральнікамі, абуднікамі спагады, а потым будзе нехта цесьляром за тое, што мусіў “цясьлярыць грамадзтва” за “указы-павучэньні” атрымаць спадзяваную, незаганную меру даніны, каб зразумець няшчасьце ўпабач застацца сябрам грамадзтва...
Узятыя, здабытыя спосабы адзін ад іншага захоўвацца ў грамадзтве, навучылі шмат каго прыкідвацца здольнейшым, разумнейшым у палітыцы, ралігіі, у сацыяльным жыцьці-быцьці. Вось яны і творуць шабусы-гулішчы зямнога раю. Якая палахлівасьць у людзей на цэлым сьвеце прад старшынямі ўраду, прад каралямі й прэзыдэнтамі дзяржаваў!... Ах, не — я мушу адумацца! Як там не было, чалавек разумовы, здаровы патрабуе сам над сабой пастуха, каб быць загнаным у статак. Яму лепей у статку. Вучоным было шмат часу думаць пра атамную бомбу і адначасна захорам капаць зямлю пад пасевы, бо есьці трэба... Здаецца, заўсёды абвешчваецца здрадлівая Ева, і тады Адам апранаецца, адыходзіць ад яе. Ён хоча асвойтацца да незьлічоных, няшчырых абставінаў-супольнасьцяў у жыцьці, шукае іншую Еву. І ён, Адам, можа быць усялякім! Ён здольны жмякацца дакукамі-падзеямі пакрыўджанае традыцыі, што была добрая дзеля яго і ягонага навакольля-сыноў, ці або жахнуць, забыцца на гістарычныя бываласьці і “беззаганна” прыстасавацца, прышчырацца да панаваньня ўладнага клясу. Я ёсьць Адам! Ён памагае тварыць “сьвятыню-сьвятых”, якіх на зямлі ўжо шмат, і яны навет ня новыя ў плойме чалавечае гісторыі ад рэлігійных да сацыяльна-сыстэмных рэвалюцыяў. Адвечнае адраджэньне! Лютар не паважаў рэнесанс, але тым часам працягваў яго. Рэвалюцыі прагрэс, але не сацыяльныя ўраўнаньні між людзей ці бедных, ці багатых.
— ...рэвалюцыі ўсе ці некаторыя? — пытаюся я.
Самук адказвае пытаньнем:
— Ты Беларус, ціхто?
— Беларус, — адказваю я.
— Ты Беларус ці жанацік зь Беларусяй?
— Я — Беларус, Самук. Кроў мая і бацькоў маіх не зябеляная чужацкай крывёй...
— А мне ўсёдна тваё паходжаньне... Можа я Скіт з касавокімі зіркамі, але думаю па-беларуску, я хвалююся па-беларуску, я люблю беларускую гістарычную мінуласьць і сучаснасьць поўныя культуры, цывілізацыі ў роўні злучаная дзяржаўнасьцяй між безупынаў міжнародных асноваў дзяржаўнасьці, таму і схінаюся прад чалавечай любовяй да маёй нацыянальнай адзінотнасьці... Я сталы клімат-надвор’е сваёй Айчыны-Беларусі.
6. Дараваць сябе? Здараецца ня вельмі хутка і ахвотна. Я толькі кранаю сумленьне, бы толькі спрабую крыкнуць у ціхату. Сумленьне ёсьць і няма. Чалавек вельмі рэдка сам сабе прабачвае, але не заўсёды робіцца самаасудным, прабачлівым пасьля людзкое асуднасьці... А каяньне? Каяньне — вялікае мора ў раздольнасьці шырыні, але не глубіні. Вадаплавы сумленьня не адразу магуць найсьці адоніны, каб плысьці па іх вадзяной свабодай... Але, вось у каяньні ён — ах, не! Мы — усе прасім прыдушыць маленькага дакучлівага зьвярка, жужліцу або чалавека з непрызваітым каяньнем, каб толькі (ня дай, Бог!) пачаць каяцца пра дрэннае, якое потым можа стацца не каяньнем, а самазьнішчэньнем.
7. Сумленьне? Гэта — я, несправядлівы да самога сябе, але для іншых, яно можа адчувацца як дабраветнасьць. Мы ўсе скратныя, нат і ў шчырасьці... Адно слова: — Добры дзень!... Ці то штосьці гэткае мусіць быць яўным — я сумленны чалавек у часінах, у днёх ажно да самае сьмерці... А найлепш: сумленьне ці недзельба абставінаў, або беднасьць незаганная ў каяньні сдароных сутнасьцяў жыцьця.
8. Сумленнасьць — сувязь маёй сьвядомасьці з усімі маімі прашчурамі па паходжаньню. Але трэба добра пацеміць, разважыць: ці будзе карысна, вартасна прабываць у лагодным стане з усім людзкім родам праз непарыўную радзімую і сямейную сувязь? Хоць там, можа быць, млявасьць адгадаць незадавальненьне сваімі ці іншых людзей учынкамі... Але, сябра, аднойчы незнарок ты наўцеміў мне, што сумленьне вельмі разгубленае, усёабяцаючае, панайму, блядзь, лында. Сумленьне, калі яго патрабуюць, можа ўсяк паказаць, і няхай нехта думае пра яго, як пра спажыву, што будзе добра зьедзеная або зь яе можна штосьці зварыць зусім неспадзеўнае... Ты чуеш: я хістаюся думкамі пра гэта. Сумленьне ня мае прыстанішчаў.
9. Калі я кажу праўду, мае вусны сьціскаюцца не самахлусьнёй, а праўдай да самога сябе. Каб стварыць праўду, мушу сабраць хлусьню ў адну наўмернасьць, і вусны, і розум трымаюць праўду, якая, па-мойму, праўдай і будзе, або праўда ў блізасьці быць праўдай. Выкарыстоўваюцца сродкі гэтага сьвету, але ў сапраўднасьці пазычаем ягоныя мэты. Узводзім старую паскудзь жыцьця ў значэньне куба праз злачынства, каб потым крывадушна і высокамоўна асудзіць кагосьці; і цікава, вось: пацікаваць, падтрымаць ейную трохмерную кубічнасьць лучнасьцяй. Усё быццам “незлачынная” праўда — самаправерка за лік іншых злачынстваў... У кожнай мове (цывілізаванай і гістарычна асвойтанай) хлусьлівыя пачуцьці й думкі накіраваныя падтрымаць інстынкт гэткіх пачуцьцяў і наўмераў радасьцяй асабістай праўды. Апрацаваная ўзьнятасьць падбухторыць, усхваляваць бы праўдай іншых! Ажыўляецца выпрацаваны слоўнік, каб паверыць моўнай хлусьні. Непрыступнае, незлачыннае злачынства! І ніхто не пакрыўдзіцца бадзяцца ў болі ўсяк ператалкованых слоў праўды.
10. Самахлусьня — самаабарона супраць праўды ці мо асабістая сьвядомасьць сапраўднасьці. А наагул, што такое праўда? Праўдаў шмат, хоць імя бацькоў у праўды толькі адно імя — праўда! У сыноў ейных — Божа, уратуй! — шмат усялякіх імёнаў і спакметнікаў. Калі самахлусьня не зрабіла абароны ў кожнадзённай гадзіне жыцьця, тады сьведамасьць ператвараецца, і вельмі радзіва, у прыхаваны прымус: усё ж такі асабіста ведаю — хто ты ёсьць?... Чалавек і ня думае задавальняцца праўдай, ці яна патрэбна яму, ці яна прыхаваецца дзеля чагосьці дзіўна патрэбнай, каб давеславаць у будучыні да свае шчырае мэты, якая (і ня дзіва) у адносіне да даверлівых будзе поўная недабрасумленнасьць. Чалавек не турбуецца пра ўвесь сьвет, але пра яго месца ў гэтым сьвеце жыцьця-быцьця. Чалавек спадзяецца, што будзе праўда...
— Усёткі, Самук, скажы без асуднай пагарды, што прымушае чалавека захавацца чалавекам у сустані грамадзтва, у дзяржаўнасьці праўдай?
— Страх за жыцьцё і любасьць да свайго роду, — адказвае Самук, бадай лекар хвораму, каб адагнаць смутак і няпэўнасьць хутка быць здаровым.
11. Я люблю ворагаў, як самога сябе. Бо ворагі мае таксама любяць саміх сябе. Я заўсёды бачу ворагаў, таму люблю іх, як паляўнічы дзічыну. Але калі кранаюся нялюбасьцяй да іх, дык тады ўжо гэта ёсьць змаганьне нялюбасьці супраць іншае нялюбасьці — абвешчваецца сапраўднасьць людзкое любові да свайго. Але спачуваньне? Спачуваньне — самае хлусьлівае задавальненьне таму, хто пачуў, і таму, хто сказаў пра яго... А можа я суровы да пакутаў? Сяньня я ведаю: любоў чалавека да чалавека мы торым — абавязак і найбольшае: закон-парадак ці нацыянальны, ці міжнародны, ці то па-іншаму, прымус — ты мусіш шанаваць, ахвяравацца для іншага. Мы хрысьціянім! Ухіляемся віны ўжо выпрабаванай у вякох, ужо складзенай із сваіх плеч на каго-ведама. Адвечны сродак вельмі лёгкага захаваньня (бяры прыклад ад Беларусаў), не прабуй патрабаваць гэтага ад дзяржаўных суседзяў, яны агідна адвярнуліся, адвялі вочы да таго, хто ім ня служыць, дый бесьціць іхнае сумленьне. Але ёсьць у нас добрая імклівасьць: старэйшыя спатыкаюць хлебам, а моладзь каменьнем!... А вось я люблю ворага, як самога сябе. І вораг той самы, як і я. Несканчонае гняценьне, падазронасьць адных супраць адных — сапраўдная абарона людзкое любові, бо заўтра ў гэтым весьціцца ўдзел самое прыроды. А прырода няшчырая да памерлых і жывых!
— Самук, твае павучэньні крыху гучаць як у прыпеўцы:

Адчыні, мама, дзьверы
З вечарынкі я іду,
Хлопцы сіські адарвалі
У кашолцы іх нясу...

— Вельмі падходна, мой вясковы сябёр. У прыпеўках зналіцца ледзь-ледзь выварачваецца зламоўнасьцяй, каб дабрата трымалася і насілася... А тады? У якую кашолку?
12. Я ведаю: я народжаны, існую. Існую ў роспачах, у ліху, у памылках дзеяў і захаваньняў, у змаганьні за жыцьцё-існаваньне. Але ўсё яно сьлізгаватая ўгнутасьць, там я не знайду канчатку ў маім часе і прасторы, бо нам усялілася бязьменнае няведаньне адчуваньня быць адно сустаняй хімічных элементаў! Навет на “тым сьвеце” ня буду ведаць канца існаваньня. Быць там і тут, усё — пачаткам, напэўна, сказаў Бог. Але самае прыгожае існаваньне наша ці не ва ўладзе д’ябла? Ён сапраўдны беспасрэднік. А Бог хрысьціянскі, ці якім ты яго шукаеш і верыш — непраяўлены негатыў. Агаваруся. Хрысьціянскія ўплывы, пачатыя Францыскам Скарынай, не зьвязваліся з небярэжлівымі павучэньнямі Сьв. Ефрасіньні Полацкай. Ён не амыліўся сказаць, дзе ёсьць хрысьціянскі Бог, пэўна, радасны, дзяржаўны: вельмі поўняцца сваім раем.
— Самук, я не мастак. Быць ім ня ўмею, але вось з гэтага месца, дзе стаім з табой, я зводдальку намаляваў бы нашую вёску не на палотнішчы, а на звычайным бярозавым дрэве, на кары... Маляваць хаты і навакольле каля іх не махоліў бы пальцы, а ў некалькіх калярох увасобіў прыгаство неба і сяліьаў на зямлі.
Самук не бянтэжыцца зусім неспадзеўнай заўвагай. Ён адгадвае мой намер ухіліцца яго, бо вельмі позна ўжо, самы час быць дома, а ня тут, між лесу і лугоў.
13. — У мастацтве няма канонаў, але ж у жыцьці грамадзтва мусяць быць каноны. Як палахліва яно, але ў іх ёсьць здаровая думка і мера ў побач жахліва-непрыемных абавязкаў дый захаваньняў, можа гэта апошняе ці не прымушае людзей быць творчымі. Усім нам цяжка сказаць: штодзённая працатворнасьць будзе вартасная. Вартасьць урастае ў цане да мінулых якасьцяў і тым часам вельмі балесна. Заўсёды пагрозна цэніцца тое, што будзе зьнясілена або зноў чарадзейна здараецца, бо ўсё жыцьцё цягнецца абноўленьнем. Чалавечая істота актыўная — не палохаецца і ня хлусіць сабе... Хоць і казаў: хлусьня сабе.
— Але ж, Самук, ты абразіш сябе! — нясьцерпна ўскрыкваю я. — Усё, што ты кажаш, ведама, да прытолку ведама. Куды дзявацца, ратавацца нам ад збытнелых да апошняга нагця завучаных нормаў жыцьця? Які пасаг урысьціш ты? — Чалавек ня хлусіць сабе? Як рыба мітусішся ў сетцы!
Па ўражаньні на ягоным абліччы ян успрыняў маю заўвагу-ускрык як патрабавальны загад.
14. — Усёткі ўпільнуйся сьведамасьцю кайданоў часу, — ты хочаш сказаць мне? Дык вось, сябёр, чалавек бярэ час як пазыку ад самаго Чсасу, і ён не растрачвае яго, а Спадар Час траціць свае часіны. Ён у засьценках досьведаў... Вось чаму адмаўляць жыцьцёвыя досьведы? Яны справедныя. Яны твораць нестворанае ў васновах жыцьцёвых патрабаваньняў. А ў гэтым моц жыцьцёвага адчуваньня досьведаў, якія некалісьці будуць падтрыманыя іншымі досьведамі-нормамі... Па-праўдзе, згодзен з табой, тору старую ведамую існасьць, але ж што рабіць, мы мусім карысьліва ўспомніць мінулы дзень?... Будзь, даруй не, пакрыўдзіць цябе, вазьмі з наскай сырой зямлі хварбы й намалюй неба над нашай вёскай на жывой бярэсьціне-бярозе.
На ягоным твары небывалая ўсьмешка: — Я толькі вяшчун. Адварочваю каменьні, каб іх было шмат на мяжы.
15. Беларуская эліта ніколі ня думала надзвычайна і вялікома пасьля таго, як адбыўся Скарынінскі Рэнесанс. Навуку і мастацтва не лічылі як шырокае, шчырае адраджэньне-дачыненьне да ўсяго, што тады існавала ў законах і правох. Не пачалі павучаць і, навет, хоць бы скратна патрабаваць абмінуць шмат якія гаспадарчыя і грамадзкія прычыны й досьведы. Поўныя заганы ды памылак да асноў дзяржаўнасьці. Скарынінскі Рэнесанс — самацёк, але ён здоліў адкінуць зборы перакананьняў, што некаторыя жыцьцё-выняткі болей важлівыя чымсьці іншыя. І гэта сьцішна, зручна, балазе, блізіне пачатку, спрыяльна жыцьцядзеялася на зямлі Беларускае дзяржавы, але вялася зь дзяцінай спалоханасьцяй у іншых усходне-славянскіх суседзяў...
Я шалапутна спыняю Самукову гутарку, бы падгартовую ягоныя думкі. Заўважаю: — Навукі ва ўсялякіх галінах між шаснаццатым і сямнаццатым стагодзьдзямі шмат прычыніліся да спосабу думаньня і дзеяньня зусім не спадзяючыся на Скарынінскі Рэнесанс. Мы так-сяк перад гэтым варушыліся і прад Скарынінскім векам.
Самук зноў прыветлівы, павучальны:
16. — Самыя вялікія гістарычныя зьявы на нашай зямлі аб’явіліся: Рэнесанс і Рэфармацыя, але яны не абсалютныя пайсткі дзяржаўнасьці ці новага правадырства й нацыяналізму, яны ўвішна зьмешаныя з рэлігіяй...
— Усё, што кажаш цяпер, ужо здарылася ў гісторыі нашай і ўсяго чалавецтва, — уваджу ўрывіста я . — Мы былі і ёсьць гісторыяй народу...
17. Гісторыя не філязофія, як казаў Арыстоталь. На Захадзе ў шмат якіх народаў Рэнесанс аб’явіўся мэтай зьдзейсьненьня ненавісьці й брутальнасьці... Успомні інквізіцыю і гэтак далей.
18. — Толькі кропелькі, пырснутыя рэлігіяй, бо не навучыліся як блажэй рабіць пакуты, прынесеныя іншымі суседзямі. Мы былі ўвішныя самі сабе на зло. Але рудзявелі спарываньням чужацкіх недалужнасьцяў із сваімі хатнімі недарэчнасьцямі. Мы былі туды-сюды.
Самук, я слухаю цябе і тым вялей пераконваюся — ты за вельмі ўва ўладзе думаньня дый насьледаваньня нашым казкам.
Ён радасны. Уздымае абое рукі й прыкладае да патыліцы. Згібы локцяў рук і выпрастаныя прадплеччы здаліся акамянелымі крыльлямі архіялагічнага мятліка. Апускае рукі. Выпнуў грудзі. Жывот ня трэба ўцягваць увесь із ягонай постацяй. Ледзь на часіну сьмехатліва стаў на зважай — моў, жаўнерам-воям быў. Выпрастаў перад сабой левапясьць, глядзіць на яе як варажбіт. І тады зноў зіркліва глядзіць на мяне.
Які ты працавіты, сябёр! Увесь час ад спатканьня з табой гаціш каля мяне стаўкі... Казкі нашая векапомнасьць — гістарычны агляд і летапіс. Яны цьвердзяць, што людзі ўсялякі чыноў, дзеяў і родаў аднолькавя ў сваёй годнасьці, а асабістасьці ня толькі добрыя сярод грамадзтва, але ганебныя і насьцільныя бываюць...
Я цеўлю скратную кеплівасьць да яго.
— Нашыя казкі апавядаюць шмат пра згіноту волатаў... А потым усе людзі ня могуць быць роўнымі. Памятай пра прыродную спадчыннасьць і памылкі.
Самук хціва адгадвае маю кпіну. Я спакмечваю ягоныя вочы, бы вось зараз пачнуць брунець крынічнай чысьцінёй валогі.
19. — Казкі нашы — драмы і трагедыі ня толькі волатаў-асілкаў, а ўсялякіх людзкіх справаў у кажнадзённай буднасьці. Спрэчкі з душой, напамінак людзям, што людзкое і прыроднае навакольле ёсьць перашкодная засадка для межаў нашага прызначэньня й існаваньня. Казкі нашыя суровыя. Яны не радзьва павучаюць да прымірэньня, бо сьцерагуць гэроя, каб ён ці я жыў даўжэй; дзеля таго ён ці я будзе, калі толькі жадае імкнуцца да гэтага, пазнаць свае жыцьцёвыя памылкі, а тады можа памерці ў роспачы растаньня із сапраўдным жыцьцём (а жыцьцё ёсьць сума ўсялякіх рэальнасьцяў, дзе кожная рэч сама ў сабе ёсьць большая чымсьці сама рэч), але толькі з умоўнай успрымальнасьцяй згоды прымірэньня. Чалавек не народжаны быць шчасьлівым. Шчасьце ў пакутах. Пакуты жыцьцёвыя прымушаюць чалавека быць прафэсыяй для працадаўца жыцьця. Алегорыі а разам зь імі сымбалі ў драматычных падрабязнасьцях карцівяць трагічнасьцяй для ўсякіх завіхаў жыцьця. Гэтая сьвятасьць павучэньня цягне прымірэньне. Прымірэньне асьцярожнае ці наўмыснае, ці то спакусьлівае заўсёды прадыктаванае роспачай. Роспач — гаркаватая луста хлеба! Для асабістасьці яна спраўны выкрутас, скажальнік, каторы выгібіцца быць самім сабе вартасным, але ў агульнанацыянальным яно ёсьць неспагаднае захаваньне еднасьці, ухіленьне ад задавальненьня панаваньня. Прызначаецца накінены шаблён няздольнасьці дый слабасьці, бо там поўная здранцьвелая воля роспачы. Прымірэньне — трагедыя, накінутая роспачай! Вожыкавы рукавіцы, падараваныя ворагу, або вярблюджае захаваньне — міну бязводную пустэльню!
— Я сьцірванею ад тваіх гутарак... Скажы лепш пра асабістае, — пытаюся я.
Асабістае — старажытная свавольнасьць ад часу, калі чалавек аб’явіўся на зямлі. Але сучасная асабістасьць — сутнасьць чалавечай натуры. Між намі ёсьць адзінкі, што патрабуюць, каб да іх дадавалі плюсы-нулі, або не паднімалі мінусы з кашолкі зьедлівасьці ад чагосьці былога, а часам да добрага.
Мне дакучае, але растацца зь ім не жадаю. — Самук, ты чытаў Біблію? Бочуў ад цябе непрыязныя заўвагі пра рэлігію, як ухіліцца яе, або ты думаеш, што Біблія пачала веру ў Бога?
Самук хмурыцца. Прыціскае вусны. Неяк у звычайнасьці гэтак захавацца без пазіраньня, прыхінае ўпобач сябе галінку лазы аж да адолу, бы разам зь ёй вітаецца са мной.
20. — Пра Бога ня будзем, сябёр! Усе рэлігіі для мяне аднолькавыя, але бяз іх не абойдзешся. Я не прыхільнік тэатру ў імя Бога... Біблію я чытаў уважліва і асудліва. Паводле яе (уплыў пачаткаў чалавечае цывілізацыі), хто-небудзь адзін мусіць дамінаваць над дурнымі ці быць за яго. Вось, прынамсі, сучасная літаратура поўная павучэньняў дапамогі й любові да чалавека, але яна разумнейшая чымсьці Біблія. Біблія — прабачлівая кніжка зьнішчэньня, а потым ледзь-ледзь з допускам дараваньня, калі ты прымірышся. Біблія прырыхтавала і забясьпечыла апраўданьнямі барбарствы інквізыцыі. Яна навучыла нямецкі нарад пад кіраўніцтвам Гітлера йі іншых правадыроў уторваць той самы шлях забойства і зьнішчэньня. Іыя самыя спосабы дасяжнасьці, што вялі ад мэты да мэты “выбраны народ”. Вось і сёньня гэтыя празьмернасьць бязьлітасьці да іншых людзей, выпадковая тэхнічная магутнасьць пад час вайны дае адчуваць вынікі перакананьня да нямецкага “гэнія”. Ён скоўвае верай у неабходнасьць справядлівасьці — ледзь-ледзь бедаваць над тым ад іх гора, якое, быццам, і не супярэчыць сутнасьці натваронага супраць іншых народаў. Ненадзвычайнае вера ў лекі паратунку для будучых і цяперашніх “справядлівасьцяў”. Біблія — дыялогі тых народаў і плямёнаў, што жылі калісьці ў дачыненьні між сабой. Рагатка рэкаў Эўфрата і Тыгру вельмі добра шуганула сямёны ў азначаныя мясьціны нашае плянэты. Насеньні іхныя ляцелі доўга... І вось, Эгіпат, пачатак суджэньня нацыі, веры ў багоў, вера ў фараонаву вартасьць, неабходнасьць праз спаборніцтва здольнасьцяў чалавека. Не асудзім іх, як яны пачалі сьвідраваць будучыню. Яны скародзілі яе, ходаліся за выбарачнымі, яна была не падмоцу ім, таму і пакітнулі нам адлічыць розьніцу між выветранай праўдай для іх і для нас з ўсяляк вывіхнутымі астаткамі. Іхняя мараль была страх, яны мірыліся як сапраўдныя людзі перад багамі, бо думалі, што яны першымі высыпаліся спатыкаць сонца-ўсход і сонца-захад, а з глебы й зямлі выцягнуць дайніцы для іхнага існаваньня і павучыць нас насьледнікаў, што гэаметрыя пачатак асноваў усіх воблікаў жыцьця. Дабаўляйце адно сымбалі, і яны будуць паказваць, дзе адшукаць вынаходствы прароды. Эгіпцы першыя адчулі адчулі людзкія балесьці і дабротную скратнасьць зямлі для ўсяго жывога і памерлага... Ад жа, пакуль чытаў Біблію, як нехта сказаў: шукай сябе, а я знайшоў Люцыпара. Грэкі і ўвесь антычны сьвет разумныя былі, яны мянялі веру сваіх багоў кожны дзень. Пілат першы чалавек, што зразумеў шкоду арганізаванай, каноннай рэлігіі. Хрыстос таксама зрабіў добра, што адсьцігаваў, выгнаў гандляроў-палітыкаў із храму. Божа, даруй, як удалося яму зрабіць — свавольства было законам!... Чалавек — двайнік самому дзеля сябе. Без двайнога захаваньня чалавека да чалавека было б цяжка стварыць нацыю або дзяржаву... Сябёр, не чакай сьціпласьці ад мяне! Даруй, што сказаў гэтак. Чалавек заняў прастор яму патрэбны. І ён паселіцца, колькі хапае ягонаму позірку.


А ў вёсцы па-ранейшаму гучала музыка. Стуль чуўся вясёлы гоман.
— Мо агонь запалім — камароў адгонім дымам? Спытаў я ў Самука.
— Ах, як мы забыліся на паганскую сьвяцільню!
Мы пачалі зьбіраць валежнік. Самук парадзіў: — Найлепш падбіраць бярэзьнік, бо пахне сьвяточна. Ён чамусьці назірна каля высокае бярозы з нарсьціва-вятлістымі, бадай, да долу суччамі падбіраў да вогнішча галінкі і высахлым мох. Я даўно бываў каля вогнішча. Я ніколі не забываюся на прыгаство нашых золакаў-раніцаў пад час начлегаў між лугоў і лясоў... Вогнішча завіхліва палымніць. Рэдзлівы дымок, крыху воддальку, каля хмызьнякоў ды імшарных хвояў, спыняецца шызінёю прызямістае смугі. Усё навакольле ў пазыках да іх ахунулася сьпеўнай плоймай усялякіх начных птушак; і цыркуны таксама бярэзьдзілі аддаць салаў’ям шчырую і здвоеную даніну. Пушча ў воддалі — сьцяна, але лазоўнік цёмна-зялёны бы перакат-насып прад вышэзнай сьцяной шчыльна сьцеліцца. Над ім туманістая пазёмка пачынае ад зьверху ільсьніцца. Лясныя і балотныя птушкі яшчэ больш адважліва пераклікаюцца, яны рупяцца сьпяваць, не чакаюць самае вялікае сьвятлазорнасьці.
Я адчуваў падых лятняка на маім абліччы. Каля вогнішча я хутка заснуў. Пакуль засынаў я ўспомніў пра раніцы сярод лясоў і лугоў, што надаралася спаткаць мне пакуль быў падросткам... Мне прысьніўся сон з маленства. Хведар, той самы няшчасны Хведар, што не загінуў пад час вайны, але загінуў пад цяжавозам у Менску, і што гэтак шмат назаляў майму бацьку, прысьніўся ў той самай роўні, калі я аднойчы напаткаў яго пасьля наведваньня бацькавай магілы. Я заўсёды садзіўся ўва ўзножжа яе, глядзеў то на малы пахавальны крыж, то на вялікі, з дубу, пастаўлены на дзяды-пракладзіны, я памагаў адданаму нашай сям’і Яўхіму гладзіста адгабляваць яго паверхню. Я ўяўляю бацьку жывым. Улетку пад час касавіцы мурагоў у поўдзень ён прылягаў на сенакос у сьцені куста і піў сцідзеневаты хлебны сядзёр, які заўсёды ахаладжваў ў крынічнай вадзе. Мне было забаўліва каля крынічнай ўлоўнасьці з буяньнем пяску, поўныя немязой вадзяной астуды... Я размаўляў ціхотна з магілы бацькі. Азіраўся, каб не падпільнавалі мяне. Я дакараў, чаму бацька не навучыў мяне быць дарослым. Чамусьці я быў маленькі, прыбілы чалавечак-хлапчук. А ніяк ня пэўнілася мне, што буду ўзможным чалавекам, хоць мама і торыла: — Пачакай, ты вырасьцеш!... Гэтак быў блізкі й даражон бацька.
Мне сьніўся Хведар-палясоўшчык, што да вайны быў конюхам у нашым сяле-калгасе. На ім тая самая неперашытая на “грамадзянку” вайсковая шынэль. Лета, а яму ня душна, мабыць, паважае, што яму дадзена апрануць. Усёткі, ён чалавек у дзяржаўным ачале — аховае лес і паляны, асаджаныя малалесам. Яму патрабуецца каляровая вопратнасьць службоўца. Зыркае на мяне прыцеўленымі аж да цьвілі вачыма, яны перакачваюцца пад павекамі гарошынамі. Сапраўдныя вочы курыцы, што кволіцца ў цёплым пяску... Ён пірхае, як некалісьці пірхнуў мяне, маленькага, перад грамадою сялянаў, якія па-нядзельнаму звычаю сыходзіліся пагутарыць каля сялавога клюбу. Як раз тады я вяртаўся з магіліцаў дадому, і сьцежка да нашае сялібы прасьціла тамака. Калісьці бацька мой пасьля гутарак, яго падахвочвалі, любіў сьпеяць некалькі песень. Ад гутарак ня было аніякай карысьці. Рабі, што табе сказалі... Бацька, людзкі чалавек, кожным разам у яго былі іншыя песьні. Хто-небудзь із сяльчанаў, ім усім дадзела бадай кажнадзённае напамінаньне, як найлепш здаць нарыхтоўкі дзяржаве, казаў: — А цяпер засьпяваем... І мой тата, не зыходзячы адтуль, дзе сядзеў, запеяваў песьню, часам вясёлую, часам жартаўлівую, часам смутную, часам, дзе сьпявалася ў адной песьні ўсё. У Беларусаў шмат усялякіх песьняў!... А вось сяньня бацькавага голасу не чуваць. Сяляне некаторыя досыць крыклівыя. На знадворным дашчаным стале журавінавае віно, адседжанае ў падузгоркавых скляпеньнях нашага калгасу, і кіслыя агуркі, раскроеныя ў соладзе гліняных міскаў.
— Аў чым мы вінаватыя?
— Я мецьму права!
І хто адказвае гэтак усім сяльчанам — Хведар.
— Сорам, — дацэджвае, верагодна, старшыня калгасу. — Лес, запамятай, належыць нам.
— Ад дзяржаўнае ўласнасьці адлучаны яшчэ перад вайною, стаўся нашым навечна.
— Але ж у вашым лесе больш дзічыны чымсьці ў дзяржаўным. Вы аднасобніцкі заказьнік навакол вёскі зрабілі., — вінаваціць сяльчанаў Хведар.
— Разумныя людзі на вайне загінулі, а дурні засталіся і аджылі, — кажа нямоцна ўпобач мяне суседка нашае сялібы. — Дзічына выратавала нас ад голаду пад час карніцкай блакады.
— Валаводзяцца з кім? З Хведарам? — цьвердзіць мой суседзкі дзядуля, у якога ня было сям’і, а якому вайною, пад час аблогі на рацэ Бярозе, балтыцкія дабрахвотнікі адцялі пальцы на абодвах руках, але дзе хаваліся, усьцірагаліся сельчане, не сказаў ім. Ён павучыў вясковага шаўца і краўца як пашыць яму шкурыныя пальцы рукавіцы. Усьцягнуўшы іх на пясцы-адсечаны, быў задаволены. Штучнымі пальцамі мог рабіць, бадай, усё штодзённае. Дзядуля вельмі радзьва завітвае да нас, прыносіць рыбу ўлетку, а ўвосень шмат грыбоў і прасіць маму сушыць іх, а потым прадаць, але грошы ніколі не бярэ ад мамы.
— Зімою капусты з баравікамі навары, калі папрашу цябе, — кажа ён. — А памру, пахавайце мяне не на магіліцах, а ў лесе, каля прыдарожжа.
Сьніцца, я падбягаю да Хведара. Ён стаіць каля самага скраю будоўлі-клюбу. Я хачу пірхнуць яго гэтак, каб ён паваліўся. Але ён стрымлівае мяне пясьцямі ў лоб. Я (вельмі памятаю мае сухлявыя, узьнятыя прад маім абліччам калені й ступені) валюся ад яго стрымка на мураўку каля клюбу.
— Ня руш дзіцяня! — чую нечый голас. Прыветліва ўскокваю. Пагражаю дзяцінымі кулачкамі-крупінкамі Хведару. Сьлёзы гарлівыя па ўсім абліччы... Ня выдам голасу, плачу... Бягу да свае хаты. Прыготліва адхінаю сьлёзы, каб бачыць куды бягу. Ад Хведаравага штурмка (і трэба было надарыцца) я паваліўся ў зарасаль жычкі-крапівы. Трава-пякучка не замарудзіла апячы мне рукі й ногі... Дома мамы няма — каму паскардзіцца? Я спрабую змыць абжоглыя месцы вадою з карыта каля студні. Ногі й рукі пачырванелі, заступанелі ваўдарамі, зрабіліся яшчэ больш балючымі...
І сьніцца мне, ужо вырасламу, замужэламу сталасьцяй чалавеку, Хведар зноў трацьвіць турхнуць мяне. Але цяперака ня тое! Я моцай усёй пірхаю Хведара. Але ён не звальваецца, як маленец я звальваюся ад ягонага піршка. Ён рассыпаецца попелам... Я чуў у правую руку ледзь хапякло. Мабыць, іскра стрыкнула з галавешкі ў вогнішчы... Я разбуджваюся. Самука няма. Ягоныя паўчаравікі недалёка ад вогнішча... Зара пачынаецца над лесам. Дзесь каля баравых палянаў а мо лугавых маргоў затрубіў калгасны пастыр-Апанас. Ён трубіў не задзірыста, затузана сваволіў пераклікамі, мабыць трубу жалейку не памачыў добра. Апанас працягве стары беларускі звыяай — быць пастухом-пастырам. Гэта ягоная ад малку здольнасьць. Калі часам здыхае жывёла, уцешваецца лепш закапаць яе, але не адвозіць на мыльны завод. Жалейка-трубкай валодае ё грае як музыка. Ён ведае, як і калі трубіць у часіны раніцы, апаўдні й увечары. Раняшняе і вячорняе рэха — прыгожы напеў вяскоўцам. Рэха будзіла радасьцяй раніцы, а ўвечары кудысьці клікала й вяло пасьля цяжкое працы...
Жаўрук у донлівасьці сінявы неба, напоўнач ад сонца, укараніўся сваім залівістым сьпевам. Поўная лёгкая раніца. Сёньня нядзеля, таму больш гукаў чуваць із сяла.
— Самук! — ускрыкнуў я й увокмець падбег да бярозы каля якой ён нядаўна старанна падбіраў лажоўнік і мох для вогнішча. Зь ледзь падкручанымі штанамі ў крыжы на дзьвёх счэпленых дзягах ён зьвісаў з моцна-под’ёмістага бярозавага сука... Шклянымі вачыма глядзеў уніз на мяне. Адно цяперака я заўважыў, які ён сухлявы, выцягнены, бездапаможны.
— Завошта пакараў сябе? — сьведама, без ніякай спачувальнасьці, спытаў я. Памацаў ягоныя ногі. Сьцюдзёныя. Павесіўся не хвіліну даўчасу. Ён вісіць бясслоўны, нямы. Не распытаюся ў яго пра тое, што гняло або жыло жаданьнем адчуць сьмерць ад сваіх рук... Можа і асталося яму гэтак зрабіць?


Я пайшоў да Трышкі-міліцыянэра, старавера, што асяліўся паред другой сусьветнай вайной у нашай мясцовасьці. Ён быў асуджаны за канякрадства, потым адбываць пакараньне адвезьлі да нас, каля нашага сяла будавалі брукаваную дарогу. Вайна пачалася раптоўна. Зьняволеных пакінулі ўлады быць самімі зьнявольненымі. Трышка астаўся жыць у нашых мясцовасьцях. Зноў краў коні, але ад немцаў, не ад беларускіх людзей. Ён меў за гэта дзяржаўную ўзнагароду — стаўся ў суседнім мястэчку міліцыянэрам. Ён слухаў мяне ўважліва. Апрануў, хоць і было лета, міліцыянэрскую шынэль. Падпаразваўся марудна (я ня мог глядзець на дзягу — цьвяліла). Зноў адперазаўся, забыўся начапіць рэвальвер.
— Даёш! Пакажы свой пашпарт, а тагда да старшога калгасу тэлефанаваць пойдзем. Ён размаўляў расейска-беларускім жаргонам. Аднойчы сказаў мне, што халопеніцкія стараверы навучылі яго аб звычаі зямлі беларускае: ні патрушай, ібо стараверцам хлябцы ізьесьці далі й прыгалубілі.
— Трышка, пашпарт ня з мной... Ты ж ведаеш мяне.
— Тагда даёш — ты арыштаваны. Пашпарт можасьць нашыя ворагі ізпользвуюць нынче.
— Ты можаш затрымаць, не арыштоўваць мяне, — павучаю яго.
— Усё раўно! Даёш за хаты... Правалевай! Наўперадзе ад мяне хадзіць!


Мяне пасадзілі ў падвалінах мястачковае турмы. Асочны напісаў абвінавачваньне й абвесьціў здагадліва прычыны арышту. Вінавацілі мяне, што ёсьць праўнікам, не патурбаваўся прасачыць захаваньне Самука.
— Ад вашае неасьцярожнасьці ён напэўна ўхіліўся справядлівага народнага пакараньня, — сказаў даціснута яго дазволу асочны і прапанаваў: — Падпішыце, вось тут.
Асочны знаёмы мне. Пазнаёміліся пад час майго наведваньня сюды на летні адпачынак.
— Не! — адказваю пэўна я і адкідваюся вольна на ўзплеччы крэсла. Шчыра, мо цынічна, усьмяхаюся.


Ад таго часу я ўсёткі дашукваюся пра сваё.
— Я ці з чаго пачаць?
Турма — бясконцы час. Няўжо нехта пераступіць праз маё зьмярцьвелае цела? Пачаткі былі завельмі пільныя, працяжліва-даўгія. Цяпер яны ўжо даўнія... Ці знайду я выйсьця-пераможцы пад прыгнётам, абразай, ці адкіну я пагарду да Самуковай сьмерці, ці пашкадую яго разам з іншымі? Адно я ведаю цяпер: Самук абразіў свае павучэньні й думкі, і спачуваньні. Ад страху, што здарыцца зь ім у будучыні, ён спыніў яго сам, сваім розумам і рукамі. Напэўна, здавалася або ўверылася, што яму дазволілі кінуць самога сябе ў схопіны сьмерці. Але пакуль жыў ён таксама жадаў нейкае валадарнасьці. Пакутавай сам дзеля сябе ці дзеля кагосьці. Жыцьцёвая піраміда была пабудаваная для яго з аднэй усходкай. Ён адчуў боль праз сьмерць. Ён спыніў дыялогі-гутаркі са сваім народам. Хто мог забараніць яму быць самому сабе ахвярай? Ён мо захацеў адчуць упобач сваёй сьмерці ўваскрашэньне чагосьці іншага ў жыцьці. Уваскрашэньне — цяпершчына, а будучыня — мінуласьць, што ня скончылася ў цяпершчыне!... Самук у нікога не прасіў справядлівасьці. Бо ў каго прасіць яе? Народ — сьведка ягонай сьмерці, і ён бачыў сам сваю сьмерць.
Пасьля Самукова самагубства больш ня думаў я з чаго пачаць, каб знайсьці канец маім пачатка-развагам... Заканчэньне — у пачатках і пачаткі — заканчэньні, напэўна; ці ня той самы Самукоў Абсурд?... А можа і не? У падмурках турмы ўсёткі пазьдзекваюся над сабой: з чаго пачаць, каб абараніць Самука і самога сябе?

1974 год