Не існуе дакладнай статыстыкі, колькі беларусаў засталося пасьля сканчэньня Другой Сусьветнай вайны ў Заходняй Нямеччыне пастанавiла для сябе не вяртацца на Бацькаўшчыну. Паводле ацэнак Беларускага Нацыянальнага Камітэту, іхная колькасьць магла дасягаць нават 100 000, зь якіх прыблізна 2/3 былі выхадцамі з Заходняй Беларусі (грамадзянамі даваеннай Польшчы). Трэба меркаваць, пераважная бальшыня іх жыла ў лягерох ДП (перамешчаных асобаў, displaced persons camps), створаных у 1945–1946 гг. міжнароднай арганізацыяй United Nations Relief and Rehabilitation Administration (УНРРА), галоўнымі фінансавымі спонсарамі якой былі ЗША й Вялікая Брытанія. У сярэдзiне 1947 г. апеку над лягерамі пасьляваенных перамяшчэнцаў у Заходняй Нямеччыне пераняла International Refugee Organization (ІРО), створаная год раней Арганізацыяй Аб’яднаных Нацыяў для перасяленьня асноўнай масы выхадцаў з Усходняй і Цэнтральнай Эўропы ў Вольны сьвет.

Лягеры перамяшчэнцаў звычайна зарганізоўвалiся паводле нацыянальных прынцыпаў – яны або былi аднанацыянальныя, або падзеленыя на адміністратыўна адасобленыя нацыянальныя групы. Беларусы зарганізоўваліся ў асобныя лягеры цi ў асобныя нацыянальныя групы – звычайна ў польскіх або украінскіх лягерох. Такiм чынам, лягераў, у якiх жылi выключна беларусы або iснавалi адмiнiстратыўна аформленыя беларускiя групы, было ў Заходняй Нямеччыне больш за два дзясяткi, але істотную палітычна-грамадзкую ролю ў жыцьці беларускай грамады адыграла ўсяго некалькі асяродкаў: беларускія лягеры ў Рэгэнсбургу, Остэргофэне, Міхэльсдорфе, Віндышбэргэрдорфе (Баварыя, амэрыканская акупацыйная зона) і Ватэнштэце каля Браўншвайгу (брытанская акупацыйная зона).

Паводле афіцыйнай статыстыкі ІРО, Заходнюю Нямэччыну пакінулі 2 500 асобаў з упісанай у эміграцыйныя дакумэнты беларускай нацыянальнасьцю. Астатнія беларусы эмігравалі ў краіны свайго сталага пасяленьня хутчэй за ўсё як “палякі” (польскія пашпартныя грамадзянства й нацыянальнасьць надзейна засьцерагалі ад прымусовай рэпатрыяцыі). Калі меркаваць пра нацыянальную сьведамасьць паваеннае хвалі беларускай эміграцыя адно паводле гэтай “пашпартнай статыстыкі”, нельга сказаць, што такая сьведамасьць была паўсюдная. Як і ў ранейшай, і ў пасьлейшай беларускай гісторыі, у лягерох ДП у Заходняй Нямеччыне яскрава акрэсьлiлася прорва паміж нацыянальна сьведамай беларускай інтэлігенцыяй і сялянска-работніцкай масай, для якой справа нацыянальнай ідэнтыфікацыі была менш важнай за пабытовыя праблемы выжываньня ў неспрыяльных эканамічных і палітычных абставінах.

2. Два аспэкты аднаго расколу.

Ня будзе перабольшаньнем сказаць, што з усіх нацыянальных групаў у лягерох ДП беларусы былі ў самым неспрыяльным становішчы што да права на нацыянальную адасобленасьць. Як нацыянальнасьць, беларусы былі практычна невядомыя заходнім альянтам, а таму амаль паўсюдна iх атаесамлівалі іх з расейцамі, што аўтаматычна пагражала прымусовым высяленьнем у савецкую акупацыйную зону й далей “на Родину”. Самым простым выйсьцем было запісацца палякамі, што бальшыня этнічных беларусаў і рабіла. Тэарэтычна ўкраінцы былі ў падобнай сытуацыі, але на практыцы яны хутка здабылі права ўпісваць у свае дакумэнты украінскую нацыянальнасьць. Па-першае, іх было значна больш за беларусаў. Па-другое, яны былi больш нацыянальна сьведамыя. Па-другое, украінцы мелі ўжо вельмі моцную нацыянальную дыяспару ў Паўночнай Амэрыцы, якая не засталася абыякавай да лёсу сваіх суродзічаў у Нямеччыне. Нiчога гэтага беларусы ня мелi, таму права называцца беларусамі мусілі адваяваць сабе самі.

Самы радыкальны й у адначас самы спрэчны спосаб нацыянальнага самасьцьверджаньня прапанавалi ведамыя беларускiя дзеячы Янка Станкевіч і Антон Адамовіч – зьмяніць этнiчны назоў на крывiчы й адпаведна Крывія, крывiцкi. Прапанова атрымала прыхільны водгук сярод пэўнай часткі інтэлігенцыі з Заходняй Беларусі й актыўна прапагавалася ў беларускіх лягерох. У шмат якіх беларускіх дакумэнтах і выданьнях пэрыяду ДП словы крывiч, Крывія, крывіцкі выступалі замест (альбо ўжываліся як адменьнікі) словаў беларус, Беларусь, беларускі.

“Просты народ” паставiўся да гэтай інавацыі непрыхільна. Зразумець прычыны гэтай непрыхільнасьці можна хоць бы зь ліста, які бацькі паслалі дырэкцыі Крывіцкай (Беларускай) Гімназіі ў Рэгэнcбургу ў чэрвені 1946 г.:

Назоў Крывія, які папулярызуецца некаторымі асобамі, не зьяўляецца агульнапрынятым сярод беларускага народу i нашага грамадзтва на эміграцыі, а таксама зусім няведамы ў іншых народаў.

Ужываньне назову “Крывіцкая” ў дачыненьні гімназіі на школьных пасьветчаньнях можа выклікаць сумлівы што да важнасьцi i запраўднасьці iх, як дакумантаў, і ў значнай меры пашкодзіць нашым дзецям пры пераходзе альбо паступленьні ў іншыя беларускія і небеларускія вышэйшыя ці сярэднія школы, а таксама можа быць перашкодаю ў прыняцьці іх на якую-небудзь працу.

Гэтая цытата выдатна тлумачаць сутнасьць “антыкрывіцкага супраціву” сярод беларускіх масаў у лягерох ДП. Фактычна першы істотны раскол у эміграцыйнай грамадзе адбыўся якраз з-за гэтай “лінгвістычнай спрэчкі”. Пазьней прапаганда назову Крывія затухла, але слова крывічы ўвайшло ў беларускую гісторыю назаўсёды як саманазоў і мянушка аднае з дзьвюх асноўных палітычных плыняў у беларускай эміграцыі.

Калі гэты лінгвістычны канфлікт з пэрспэктывы сёньняшняга дня выглядае як штучны і малаважны, дык падзел праваслаўных беларусаў у эміграцыі на рэлігійнай глебе бачыцца хутчэй як зьява непазьбежная. Патэнцыйна падобны канфлікт існуе й у Рэспубліцы Беларусь і будзе існаваць датуль, пакуль Беларуская Праваслаўная Царква (БПЦ) будзе заставацца філіяй Расейскай Праваслаўнай Царквы.

Раскол на рэлігійнай глебе сярод беларускіх перамяшчэнцаў адбыўся пасьля падзеі, якая ў эміграцыйным друку атрымала назву “здрада япіскапаў”. У Заходняй Нямэччыне разам зь перамяшчэнскай грамадой апынуліся й шасьцёра эпіскапаў БПЦ. Царкоўны сабор у Менску ў 1942 г. (склiканы пад націскам як беларускіх нацыянальных дзеячоў, так і нямецкiх акупацыйных уладаў) пастанавіў стварыць БПЦ на прынцыпах аўтакефальнасьці й зацьвердзіў статут будучай аўтакефальнай царквы – Беларуская Аўтакефальнай Праваслаўная Царква (БАПЦ). Справу кананічнага афармленьня аўтакефальнасьці Менскі сабор даручыў эпіскапам. У Нямеччыне, аднак жа, эпіскапы, не паiнфармаваўшы паствы, склалі просьбу аб прыняцьці іх разам зь вернікамі ва ўлоньне Расейскай Замежнай Праваслаўнай Царквы (Русская зарубежная православная Церковь), якая дзейнічала сярод расейскай эміграцыі. Эпіскапы тлумачылі гэты крок патрэбаю мець “молитвенное общение” з расейскай царкоўнай структурай да часу атрыманьня аўтакефаліі. Але бальшыня беларускiх перамяшчэнцаў успрыняла гэты ўчынак эпіскапаў як вiдавочную здраду беларушчыне, яны ўважалi, што эпіскапы пайшлі на такі крок дзеля чыста матэрыяльных меркаваньняў – расейская эміграцыя была колькасна большая й, зразумела, значна багацейшая, а таму абяцала лепшае ўтрыманьне духоўнікам, чымся беларуская лягерная грамада.

Практычна ўсе сьвятары, за выняткам айца Мікалая Лапіцкага з Рэгэнсбургу, падпарадкаваліся волі эпіскапаў, нягледзячы на амаль адзiнадушнае абурэньне сярод беларускіх ДП. Але час і эпіскапы зрабілі сваё – бальшыня беларускіх вернікаў (асабліва з Усходняй Беларусі) паволі прызвычаiлiся да новай сытуацыі, тым больш што ніякіх прыкметных зьменаў у багаслужбе не адбылося.

Пратэставала беларуская інтэлігенцыя, асабліва “крывічы”, якія ў 1945–1946 гг. вялi рэй у арганізацыйным і культурным жыцьці беларускай эміграцыйнай грамады. Дзеля таго што сярод крывічоў было шмат каталікоў, эпіскапы скарысталі гэты факт ў прапагандысцкай вайне супроць тых, хто дамагаўся аўтакефальнасьці БПЦ. Маўляў, каталікі хочуць аўтакефальнасьці, каб потым навярнуць беларусаў-праваслаўных ва ўніяцтва й падпарадкаваць іх Ватыкану. І хоць на пацьверджаньне гэтае тэзы не знаходзілася ніводнага “жывога прыкладу” такой трансфармацыі, насеньне антыўніяцкае прапаганда падала не на камень. Эпіскапам удалося ў значнай ступенi адмежаваць “крывічоў” (як католікаў, так і праваслаўных) ад уплыву на асноўную, менш адукаваную масу беларускiх перамяшчэнцаў.

Мянушка “зарубежнікі” ўзьнікла якраз на глебе змаганьня за аўтакефальнасьць БПЦ у лягерох ДП і пачаткова была нададзеная “крывічамі” тым беларускім перамяшчэнцам, хто абараняў эпіскапаў. Потым, калі Радаслаў Астроўскі рэактываваў Беларускую Цэнтральную Раду (БЦР), шукаючы ёй падтрымкі ў асяродзьдзі “зарубежнікаў”, гэтая мянушка экстрапалявалася на палітычных канкурэнтаў бээнэраўцаў (“крывічоў”) – бэцээраўцаў. А назва крывічы стала тоеснай.

3. Праблема палітычнага спадкаемства.

Палітычная дзейнасьць у лягерох ДП афіцыйна была забароненая. Перамяшчэнцы маглі арганізоўвацца адно ў нацыянальныя камітэты дзеля разгортваньня грамадзка-культурнай, адукацыйнай і рэлігійнай дзейнасьцi. Аднак жа лягеры ДП, угрунтаваныя на прынцыпах самакіраваньня, амаль не адчувалі акупацыйнага рэжыму альянтаў, таму палітычная актыўнасьць разьвівалася бесьперашкодна, хоць і не зусім адкрыта.

Пасьля сканчэньня вайны ў траўні 1945 г. беларусам у Заходняй Нямеччыне стала ясна, што Радаслаў Астроўскі як прэзыдэнт БЦР і сама БЦР мусяць сысьці са сцэны. Разумеў гэта й сам Астроўскі. На першым, падпольным спатканьні беларускага палітычнага актыву ў Рэгэнсбургу 15 жніўня 1945 г. узьнік Беларускі Нацыянальны Цэнтар, які меўся весьці палітычныя справы беларускае эміграцыйнае грамады пасьля БЦР. Паводле А. Вініцкага, сам Астроўскі запрапанаваў на старшыню новай арганізацыі абраць Міколу Абрамчыка, які ня быў уцягньнены ў супрацу з фашыстамi на акупаванай Беларусі. Фармальна існаваньне БЦР было спыненае на пасяджэньні Прэзыдыюму БЦР у Вюрцбургу 23 верасьня 1945 г.

Ня маючы нутраных канкурэнтаў, Беларускі Нацыянальны Цэнтар, ачолены Абрамчыкам і “ўкамплектаваны” “крывічамi”, у 1946–1947 гг. падпарадкаваў сабе амаль усе праявы арганізацыйнай актыўнасьці беларускай лягернай грамады, уключна зь Беларускай Гімназіяй імя Янкі Купалы й скаўцкім рухам. Пад канец 1947 г. “крывічом” удалося атрымаць дазвол на выпуск рэгулярнай газэты “Бацькаўшчына”, якая сталася неафіцыйным органам “крывіцкага” крыла. А 29 сьнежня 1947 г. у Остэргофэне, у 30-тую гадавіну І Усебеларускага Кангрэсу, “крывічы” сфармавалі Раду БНР на чале з Прэзыдэнтам Міколам Абрамчыкам, якога абвесьцілі, паводле прынятага статуту, спадкаемцам паўнамоцтваў Першага Ўсебеларускага Кангрэсу. У адноўленую Раду БНР увайшлі 72 чалавекі, знаныя дзеячы беларускага руху “крывіцкай” арыентацыі.

Асноўным заданьнем Рады БНР статут абвяшчаў адбудову незалежнай беларускай дзяржавы на ўсіх землях, якія ў 1917–1918 гадох належалі да беларускага этнічнага арэалу. Паўнамоцтвы Рады БНР меліся працягвацца да часу вольных выбараў у канстытуцыйныя заканадаўчыя органы у незалежнай БНР. Рада БНР сфармавала экзыльны ўрад, які ачоліў Аўген Калубовіч (Каханоўскі). Міністраў прапаноўваў Прэм’ер і падаваў на зацьверджаньне Прэзыдэнту.

Рэпрэзэнтацыя Рады БНР шырэйшаму грамадзтву адбывалася ў некалькi этапаў. У “Бацькаўшчыне” ад 22 лютага 1948 г. Рада БНР зьмясьціла дэклярацыю ад 29 сьнежня 1947 г. ды iншыя праграмныя дакумэнты. У гэтым жа нумары газэта надрукавала прывітаньні Прэзыдэнту БНР ад беларусаў францускай акупацыйнай зоны й ад актыву Згуртаваньня Беларусаў Вялікай Брытаніі, даючы зразумець, што дзейнасьць Рады БНР падтрымваецца масамі зьнізу. Цікава, што ні ў дэклярацыі, ні ў прывітаньнях імя прэзыдэнта ня згадвалася.

У дзень 25 сакавіка 1948 г. “Бацькаўшчына” на першай бачыне апублікавала “Маніфэст Рады БНР”, які зьвязваў адноўленую Раду з усёй 30-гадовай традыцыяй змаганьня за незалежнасьць Беларусі пасьля Акту 25 Сакавіка 1918 году. У тэксьце маніфэсту згадваліся імёны папярэдніх Прэзыдэнтаў БНР Пётры Крэчэўскага й Васіля Захаркі, імя ж цяперашняга Прэзыдэнта не называлася. Яно зьявілася толькi ў закліку старшыні Задзіночаньня Беларускіх Вэтэранаў Францішка Кушаля да беларускіх вайскоўцаў падтрымаць Раду БНР і ейнага Прэзыдэнта (заклік быў апублікаваны на пятай бачыне).

Першыя спробы супроцьдзеяць “крывіцкай” палітычнай акцыі Радаслаў Астроўскі зрабіў адно ў 1948 г. Натуральнымi саюзьнікамi у гэтым супрацьдзеяньні былі “зарубежнікі”, якія не прымалі лідэрства “крывічоў” у лягерным жыцьці. 24 сакавіка 1948 г. Астроўскі, які дагэтуль жыў у брытанскай акупацыйнай зоне пад іншым прозьвішчам, першы раз выступіў публічна як Прэзыдэнт БЦР. Выступ адбыўся ў лягеры Ватэнштэт, які пад кіраўніцтвам камэнданта Сьвятаслава Каўша быў адным з самых моцных і актыўных “зарубежніцкіх” асяродкаў. Астроўскі заявіў пра аднаўленьне БЦР de facto й рэарганізацыю Цэтральнае Рады, спасылаючыся на пастановы ІІ Усебеларускага Кангрэсу, якi прайшоў 27 чэрвеня 1944 г. у Менску. Палітычная пляцформа адноўленай БЦР абапіралася на Акце 25 Сакавіка й паўнамоцтвах, дадзеных Радзе ад беларускага народу на ІІ Кангрэсе.

“Крывічы”, у сваю чаргу, палітычную пераемнасьць абапіралі на тэстамэнце Васіля Захаркі, які перад сваёй сьмерцю ў Празе ў 1943 г. пераказаў паўнамоцтвы старшыні Рады БНР Міколу Абрамчыку.

Абодва бакі палітычнага супрацьстаяньня абрынулiся са зьнішчальнаю крытыкаю на сваіх апанэнтаў. “Зарубежнікі” крытыкавалі “крывічоў” за “тэстамэнтавы спосаб” перадачы палітычных паўнамоцтваў, адначасова падкрэсьліваючы, што Захарка быў па сутнасьці прыватнай асобаю, бо пачатковая Рада БНР перадала свае паўнамоцтвы бальшавіком з БССР у 1925 г. і самаліквідавалася. “Крывічы” ўказвалі на несапраўднасьць паўнамоцтваў ІІ Усебеларускага Кангрэсу, які, паводле іх меркаваньня, адбыўся цалкам пад кантролем акупанта.

Палітычны падзел беларускай эміграцыі спарадзіў багатую палемічную публіцыстыку, у якой узважаныя палітычныя аргумэнты часта-густа перамешваліся з узаемнымі абразамі, паклёпам і лаянкай. Трагічнасьці й аднчасова абсурднасьці гэтаму канфлікту надаваў той факт, што абедзьве групоўкі ставілі перад сабою адну мэту – змаганьне за вольную ад бальшавікоў і незалежную беларускую дзяржаву – і складаліся зь людзей, якія ў недалёкім мінулым працавалі разам і былі сябрамі ці супольнiкамi па зброі. Чужына зрабіла зь іх непрымірымых ворагаў.

У шмат якіх публікацыях на эміграцыі ды ў Беларусі дуалізм БНР–БЦР трактуецца як вынік альбо давяршэньне ранейшага канфліктаў на “лінгвістычнай” і рэлігійнай глебе сярод беларускіх перамяшчэнцаў. На нашую думку, гэтыя канфлікты мелі другараднае значэньне й складалі ўсяго фон для асноўнага палітычнага змаганьня за права рэпрэзэнтаваць беларускую дыяспару перад Захадам. Палітычны падзел БНР–БЦР стаўся галоўным вызначнікам усяго далейшага жыцьця беларускай эміграцыі й, на жаль, канчаткова не затух нават сёньня, больш за паўвеку ад момнату ўзьнікненьня.