Неяк у "Наша Ніва" таямнічы Васіль Брыкун, рэцэнзуючы адну кнігу, напісаў, што жанчына здольная зрабіць з падручніка па арганічнай хімі найцікавейшае чытво. Хочацца адказаць антыфэміністу сп. Брыкуну, што нашыя мужчыны таксама ня лыкам шытыя і здольныя зрабіць, напісаць такое, што бязь сьлёз чытаць нельга. Не пасьпеў прадацца "гістарычны" раман Алеся Пашкевіча "Пляц волі", як аўтар парадаваў нас новым творам, на гэты раз дасьледваньнем беларускай эміграцыйнай прозы.

Сп. Пашкевіч нават падлічыў у адсоткаў колькасьць эміграцыйнай літаратуры ў выніках апытаньня "Нашай Нівы" "Сто беларускіх кніг 20 ст.": "Так, паводле апытаньня газеты "Наша ніва" "Сто беларускіх кніг ХХ стагодздзя" лепшымі сталі 18 выдадзеных (створаных) на эміграцыі (18%) і 29 кніг пазіі і прозы, якяі выйшлі за межамі сёньняшняй Рэспублікі Беларусь (29%)" (с.8). Сапраўды, ніхто да аўтара ня мог правільна разьлічыць працэнт ад ста!

Адчуваецца, што гісторыя - "слабае зьвяно" сп. Пашкевіча, як і геаграфія. "Адной зь першых мусіла (напрыканцы 1905 г.) пакінуць Радзіму А. Пашкевіч (Цётка) - і доўгіх 6 гадоў пражыць на эміграцыі (пасля ўдзелу ў рэвалюцыйных маніфэстацыях выехала, каб пазьбегнуць арышту, у Галіцыю, якая была часткай Аўстра-Венгерскай імперыі, затым жыла ў Львове…") (с13). Да ведама, Львоў - гэта і ёсьць Галіцыя. Цікава, што крыху далей аўтар пазначае: "Расійская царская дзяржава аслабела і распалася пазней Аўстрыйскай, а ітаму яе народы (у прыватнасці, беларускі) паўставалі да нацыянальнага жыцьця амаль на паўстагодзьдзя пазней)" (С.53) Калі Аўстрыйская імпэрыя скончыла існаваньне ў кастрычніку 1918 г., то калі тады распалася Расейская імпэрыя?

Такі-ж "гістарызм" уласьцівы разьдзелу і пра Вацлава Ластоўскага. "Не зважаючы на неспрыяльныя палітычныя і фінансавыя ўмовы для сваёй дзейнасьці, урад Ластоўскага дасягнуў адчувальных посьпехаў. Пра Беларусь загаварылі ў Еўропе. Прэм'ер у 1920-1923 гг. з дыпламатычнымі місіямі наведаў Бельгію, Нямеччыну, Ватыкан, Італію, Францыю, Швейцарыю. Вядомым стаў і сам Ластоўскі. Толькі адзін шматпаказальны факт: да В. Ластоўскага як да старшыні рады міністраў БНР слаў афіцыйныя лісты Патрыярх Маскоўскі і Усяе Русі Ціхан" (с.56-57). Дазволю тут сабе некалькі рэмарак. Па-першае, у пачатку 20-х гг. Ватыкана яшчэ не было на мапе сьвету. Ён зьявіўся ў 1929 г. у выніку Лятэранскіх пагадненьняў. Пра фінансавыя цяжкасьці таксама можна было-б паспрачацца, бо літоўцы як і немцы ў пачатку 20-х гг. шчодра фінансавалі Раду БНР і БНР-аўскую партызанку, асабліва апошняя падрывала спакой Польшчы, а Ластоўскі быў адным з атрымальнікаў "грантаў". Ніводная зь пералічаных краінаў не прызнала БНР у якасьці самастойнага суб'екта, і дзейнасьць Ластоўскага была хутчэй дэкаратыўнай. Абазнанасьць Ціхана была рэакцыяй на зварот да яго Рады БНР з просьбай пасадзейнічаць самастойнасьці Беларускай праваслаўнай царквы.

"Зваротныя шляхі" мусяць стаць чымсьці новым і для беларускай гісторыі ды літаратуразнаўства. Паводле аўтара, адным з галоўных эміграцыйных асяродкаў беларусаў у 10-30-ыя гады ёсьць…Вільня (с.14-18). Бо "апынулася па-за беларускай дзяржаўнай мяжой" (с. 15). Але ў такім выпадку, эмігрантамі можна назваць тагачасных жыхароў Маладэчна, Наваградку, Гародні, Пінску! Таксама, паводле аўтара, эміграцыйным цэнтрам для Беларусі стала ў 10-30-ыя гады Варшава. Але ці можна называць эмігранцкім асяродкам тагачасную сталіцу дзяржавы? І чаму ў такім выпадку эміграцыя Ю. Віцьбіча пачынаецца ад 1920 г., часу выезду ў Маскву? А якую працу можна напісаць пра паэта-эмігранта Уладзімера Дубоўку.

Калі кіравацца такой лёгікі, то дарма аўтар адвёў цэлы разьдзел пісьменьніку Віктару Вальтару. Ён нарадзіўся ў Дзьвінску (Латвія), быў у бежанстве, вучыўся ў Харкаве, у 20-х гг. вучыўся ў Пражскай палітэхніцы. Што тут эміграцыя? Нараджэньне ў Латгаліі наўрад ці. Бо радзіма - гэта не эміграцыя. Таксама як і вучоба зя мяжой.

Маленькім шэдэўрам падаюцца біяграфічныя зьвесткі з жыцьця Антона Адамовіча (с.225). Напачатку цытата: "Пасля вызвалення ў 1938 г. застаўся ў акупаваным Менску, затым выехаў на Захад". Ці то немцы як ўвайшлі ў Менск у 1918 г., так яго і да 1941 г. зь яго не выходзілі, ці аўтар мае на ўвазе савецкую акупацыю Беларусі? У такім выпадку вельмі сьмела.

Асобны разьдзел аўтар прысьвячае Юрку Віцьбічу (с.100-123). Напісаны разьдзел у лепшых традыцыях савецкай крытыкі белбурнацаў, працягваючы тым самым традыцыю Леаніда Прокшы ды Алеся Бажко. Чорных фарбаў тут хапае. Віцьбіч і ня здолеў узвысіцца над заддадзенасьцю, не адмежаваўся ад камуна-бальшавіцкіх пастулятаў, і "як грамадзянін не быў псіхічна моцным чалавекам". На падставе якога мэдычнага заключэньня зроблены апошнія высновы? Ці наступнае: "З міфічнасці-мройнасці ён пераходзіў у спекулятыўнасць, рабіўся парадксальным, непрадказальным (у апошнія гады пачаў пісаць па-руску і супрацоўнічаць з рускімі эміграцыйнымі выданьням)" (с.121-122). Напэўна, горшага злачынства для беларускага пісьменьніка-эмігранта як супрацоўніцтва з "Новым Русским Словом" прыдумаць цяжка. І апошні цьвік у труну пісьменьніка-рэнегата. "У часе акупацыі Ю. Віцьбіч жыў у Менску на кватэры ў бацькоў жонкі Пятра Глебкі - Ніны Ларывонаўны. Тая ўспамінала, што Ю. Віцьбіч тады шмат піў. Калі не было за што - краў кнігі і прадаваў". (с.102). Прачытаўшы апошнія радкі, я аж затрымцеў ад шчасьця, нарэшце, знайшліся ўспаміны Ніны Глебкі (яна падчас акупацыі не паехала за мужам Пятром Глебкам, а засталася ў Менску і працавала ў нацыянальных арганізацыях). Але спасылка разачаравала: Гл. гутарку М.Сяднёва і Б.Сачанкі "Я толькі кропля ў акіяне" // Сачанка Б. Трэцяе вока. - Мн., 1992. - С. 467.

Гісторыя цераз трэція вусны не цытуецца, гісторыя любіць цытаты зь першакрыніцаў. І ці варта верыць Сяднёву, які ў Менску падчас акупацыі ня жыў, затое, на эміграцыі моцна не любіў Віцьбіча.

Цікавы разьдзел "Мемуарна-аўтабіягарафічная проза беларускай эміграцыі". Аўтар зьлёгку бэсьціць дасьледчыка зь Нью Ёрку Лявона Юрэвіча, маўляў, ня ўсё ўключыў у кнігу "Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі" (Нью Ёрк, 1999). І ў якасьці пацьверджаньня цікавых эміграцыйных успамінаў прыводзіць мэмуарна-аўтабіяграфічную аповесьць Алеся Салаўя "Пада нагамі гарыць зямля". (с.129). Але на наступнай старонцы аўтар пазначае, што невядома ці надрукаваная аповесьць, засталіся адно сьведчаньні пісьменьнікавай жонкі Зінаіды Кадняк. Крытыкуючы Юрэвіча, аўтар чамусьці пакідае па-за ўвагай успаміны Барыса Рагулі "Жыцьцё пад агнём" (Менск, 1999), Язэпа Малецкага "Пад знакам Пагоні" (Таронта, 1976), ці сёстраў Вэранікі й Анэлі Катковічаў "Успаміны" (Беласток, 1999). Але што робяць ў эміграцыйнай мэмуарыстыцы ўспаміны Аляксандра Ўласава "Дні жыцьця", таго, што заснаваў "НН". Няўжо Мігаўка пад Радашкавічамі таксама эміграцыя?

Аўтар называе эміграцыйным пісьменьнікам першай паловы 40-х гг. Рыгора Мурашку (с. 234). Мурашка ні аднаго дня не прабыў за мяжой у 20-30-х, а падчас нямецкай акупацыі быў удзельнікам менскага камуністычнага падпольля. Магчыма, аўтар пад эміграцыяй мае зыход зь Менску ў савецкую партызанку, у якой Мурашка і загінуў у красавіку 1944 г. на Лагойшчыне пры спробе прарыву нямецкай блякады.

Пытаньні, пытаньні, пытаньні ставіць кніга "Зваротная шляхі", адказ на якія знайсьці цяжка.

Эдвард Людовіч

ВІЛЬНЯ - ЯК ЦЭНТАР БЕЛАРУСКАЙ ЭМІГРАЦЫІ