Лютаўскі нумар "Беларускай Газэты" быў адным з нумароў, што 70-тысячным накладам разыходзілася па акупаванай Беларусі. Месьцілася рэдакцыя на вуліцы Рагнеды, 2, і тое памешканьне, працоўны пяцілічбавы нумар тэлефону, імя адказнага рэдактара Ўл. Казлоўскага, ведалі багата хто ў горадзе і навакольных мястэчках: газэта была папулярнаю.

Нямала хто, верагодна, пачынаў чытаць яе з апошняй бачыны, з абвестак: "Шукаю бацьку Івана Чалядзінскага, які 14 студзеня 1943 г. ехаў зь Менску на белай кабыле й не вярнуўся дахаты. Просьба паведаміць у вёску Хралоўшчына Заслаўскага раёну або ў Менск, Пляц Волі, 39, кв. 10 Н. Зайцавай" "Менская Балотная Дасьледчая Станцыя запрашае на працу садоўніка-гародніка. Аплата па згодзе. Адрыс: г. Менск, вул. М. Багдановіча (б. М. Горкага), 50а" "Тэатар. 21 лютага, нядзеля. Кармэн. Опэра ў 4-х дзеях. Муз. Бізэ. Пачатак а 13 гадзіне. Увечары - прэм'ера. Ф. Аляхновіч. На Антокалі. Камэдыя ў 3-х дзеях. Пачатак а 18 гадзіне" "Дзеці Віця 6 год і Сярожа 5 год, якія на пачатку вайны засталіся ад бацькоў з 1941 г. знаходзяцца ў гр. Шарэнды Ігната ў в. Сяледчыкі Дзекшнянскай вол., Радашкоўскага павету" "Шукаю жонку Веру Міхайлаўну Сакалову-Далбінаву, сына Юрку, сястру Марыю, якія жылі да пачатку вайны ў г. Варонежы, і маці Пелагею Ягораўну Енічаву, якая пражывала ў вёсцы Цярпеўка Варонежскай обласьці. Просьба паведаміць на адрыс: Менск, Грушаўскі пасёлак, Пагранічная вуліца 5, кв. 2, Сокалаву М. Г."

Хтосьці, абмінаючы перадавіцы, што звычайна дасылаліся ў рэдакцыю гатовымі, шукаў на балонках газэты новыя фельетоны Лявона Крывічаніна або вершы Натальлі Арсеньневай, а нехта - артыкулы пра сваё нядаўняе падсавецкае жыцьцё. Без такіх рэдка абыходзўся які газэтны нумар быў падобны і ў лютаўскім - "Савецкі суд і судзьдзя" Я. Здалевіча:

"Я бачу дзікі збор законаў
І душы подлыя судзьдзёў,
Я чую стогны міліёнаў
І плач пакрыўджаных людзёў.

Так ахарактарызаваў савецкі суд і савецкага судзьдзю адзін малады паэта. Усемагутнае НКВД знайшло аўтара гэтай эпіграмы й засудзіла яго на дзесяць гадоў канцэнтрацыйных лягераў. Ен прасядзеў два гады ў Запаляр'і, у яго распухлі ад раматузу ногі, ад цынгі ў яго павывальваліся зубы, ён зрабіўся поўным інвалідам, і ўсё-ж такі на кантынэнт яго не пусьцілі, бо ў ягонай справе была адзнака - асабліва небясьпечны", - пісаў аўтар артыкулу.

Тэма паэта й паэзіі знайшлі нечаканы працяг у іншым матар'яле таго-ж нумару - у імпрэсіі Д. Забранскага (Ант. Адамовіча) "Чорная Бель". Нечаканасьць была ў ягонай паэтычнасьці, іншасказальнасьці, неадназначнасьці. Агульнафілязафічны падтэкст - для шырокага чытача. І амаль аўтабіяграфічны - для тых, хто ведаў. Зрэшты, вось яно, тое схаванае слова.

Беларус павінен вышэй трымаць галаву і, калі выбірае сабе таварышку жыцьця, дык такой можа быць толькі свая нацыянальная сяброўка, аднае думкі, аднае ідэі, аднае крыві. З перадавіцаў Ул. Казлоўскага

Чорныя па белым рояцца думкі, шукаюць, як чорнае зь белым зьліць, выліцца ў словы, радкамі - чорным на белым - застыгнуць.

Белыя на чорным кладуцца стыглінкі - белы цярусіцца сьнег на чорныя грудзі маці-зямлі.

Першы сьнег.

Першы верш.

Белая пуховая шапачка - як сам першы сьнег. Белая, чыстая - так? - уся сама, і - сьцюдзёная можа ў белі сваёй - як сам першы сьнег.

А ў самога - чорна так на душы - учарнела даўно, закурэла.

- Ці праўда, што ў Вас усе пішуць вершы?

І дробна, як нейкі верш, выбівае на белым сьлядок чорны маленькі абцас. За ім - большы сьлед - ня ў рыфму.. І ня ў рыфму - хрусь - тонкі нейкі лядок.

- Беларусы ўсе пішуць вершы. Хоць раз у жыцьці.

- А каб ня пісалі?

- Можа й лепш-бы. Ды пэўна - горш. Хто ведае. Як каму.

- Перавярнулі-б сьвет?

- Можа й добра кажаце самі.

Сьнег - хутчэй, і хутчэй, - як шкода! - хада.

- А Ваш "раз" - быў? "Хоць раз у жыцьці"?

- Ня было йшчэ - жыцьця.. Так усё - нейкі сьнег, і ўсё - нейкі першы.. Хоць, кажуць, жыцьцё - яшчэ горш: адвечны, усё леташні сьнег..

- Дык што гэта - зрада народу? Бязь вершаў - і бяз жыцьця?

Строга навет, і ўрачыста:

- Чорныя думкі аб здрадзе, белая ўся наша Беларусь -?

Белая ўся, так - як Вы..

А ў самога - чорна так на душы: гэта - ня здрада? І ўжо ў яе пад абцасам таксама хрусьціць лядок.

- Я - не. Не така-ая! А цікава было-б зірнуць..

- Як пішуцца вершы?

- На Беларусь. І - як пішуць, таксама.

- Адно - лёгка паказаць.

- А другое? І каторае?

- Хіба што - верш.

Сьнег - і калі? - перасьціх. А сьлядоў на ім ужо - і калі? - як багата! Ці ня ўплёўшыся ў іх - прыцялася й хада.

- Вось мой дом. І трэба дадому.

Так, ён - і ён між белага чорны. Чорнымі вокнамі - мёртвы, сьляпы. А сьляды - чые - і так багата?

- Ведаю, ваш. Ведаю, трэба. Не пяршыня.

- А можа - часінку?

- Сёньня - не. Дык - да заўтра?

- Можа..

- Ня можа - напэўна! "Не пяршыня"!

Паўадваротам:

- І каб быў верш!

А маленькім чорным абцасам - нецярпліва й наравіста - загад? - два разы: празь белае - дзьве чорныя ранкі зямлі.

- Да заўтра!

Весьнічкі - раз, і адмахам - два. Дзьве чорныя ранкі. Па дошках па ганку - дробненькі тупат абцасаў.

Так і бяруць "пад абцас"?

Бразгат завалы. І закладаюць ізноў.

Думай цяпер. Зрада. Што зрада? Гэтак хадзіць? Верш напісаць? Не пісаць? Не хадзіць?

Белае - так: Беларусь. Наша. Наша - і "ваша" ў яе..

Чорнае: зрада. І зрада - верш.

Дык верш?

Першы верш.

Першы сьнег.

Можа калісьці ў сьне
Гэтак было, як цяпер:
Першы бялюткі сьнег,
Я кахаю цябе.
Ты кахаеш мяне
(Гэта - толькі ў сьне)
Ў гэткай прыгожай мане
Першы бялюткі сьнег..
Дружна ўдваіх ідом,
І рука ў руцэ,
Вось ужо хутка і дом,
Вораг маіх уцех.
Вось ужо хутка і дом -
Колькі навокал сьлядоў!
- Вось ужо хутка ідом! -
Жаліцца нават лядок.
Сьцішма крыху хаду:
Ростань пасьпее прыйсьці..
Заўтра прыйду - ня прыйду -
Іншы мо будзе прыцін..
Іншы мо будзе ход дум,
Сьцішма крыху хаду..
Заўтра прыйду - ня прыйду,
Заўжды з табою мой дух!
Ведаю, будзе так
І на яву, ня ў сьне:
Сыйдзе уся слата
Некалі па вясьне.
Сыйдзе апошні сьнег
Некалі па вясьне..
Бразнуць завалы сяней
На яву, ня ў сьне.
Вось калі конча прыйду,
Бо не змагу не прыйсьці,
Вось калі знойдзе ход дум
Свой нямінучы прыцін.
Вось калі нашых сьлядоў
Не дакранецца слата,
Вось калі струшчым лядок,
Што паміж намі паўстаў.

Гэта лёгка зусім - верш.

І таму стопудова наваліцца, цісьне пасьля.

Ужо - той абцас? Маленькі такі-ж - хіба мог прыгнеціць гэтак?

А ён-ткі, ён. Маленькі - дарма, а - проста на сэрца, у сэрца. Маленькае й сэрца - пружкі й трапяткі камячок..

- і баліць таму, дык і "рвецца, рвецца на кавалкі за цябе, сябе й за другую"..

За другую, што - хай і нязнанкай яшчэ - адтуль, з-за тысячаў даляў, зь немым дакорам глядзіць: якім правам?

Якім правам - пад абцас, пад той усё пад чужацкі бот - самахоць?

Чакай, не сьпяшай, строгая ты: прававацца - будзем!

Так, ішлі самахоць. І завабленыя - ішлі. Славу несьлі, палеглі ў вякох - усё ім, і ўсё для іх - для чужых і варожых.

Дык і даруецца так? Словамі толькі адплата сплыве?

Не - адрабіць! І цяпер якраз - адрабіць! Перавабіць, перавабіць сабе на свой бок - іхных лепшых, найлепшых - сарваць!

За нашых за тых, што забралі сабе, што ад нас - адарвалі.

І зь яе, з гэтай белай зусім - беларуску зрабіць! Цяжка? - Нашай будзе і ёй, як параніць прадоньнем блакіту вачэй і тугі - Беларусь!

Будзе!

Зьнікла зь немым з дакорам - зусім, а чаму-ж так шчыміць, і шчыміць, і шчыміць?

І адкуль гэта - гукі? Жалейка? Іскрыпка? А як працінае-шчыміць!..

З цэлага хору - адна.

Зраньня сьнег.

Сьнег - цэлы дзень.

І пад вечар - мяцеліца - сьнег.

Дык - сьпяшайся хутчэй: гэта-ж сяньня - учарайшае заўтра, і сяньня - учарайшы верш - аддаць..

Белае з чорным ізноў. Чорны прастор. І белы вар'юецца, скача ў ім - сьнегавей. Мяцеліца.

Стой - ці ня гэтак было?

Па сьняжыстай дарожцы мчыцца ў зброі хтось к вёсцы.

А пад буркаю нешта хавае..

Леташні, пазалеташні - ой, як даўны сьнег! Іх, трох Будрысаў - ці ня тыя-ж сьняжыстыя сьцежкі насілі? І чацьвёртым між імі, а першым над імі - сам ён, забраны Адам. Колькі сьцежак - а ўсё ў вадну. У вадну - у гэту.

Адвечным тропам.

Пад абцас.

Забыўся? "Адрабіць"! "Адрабіць" - толькі рэзкі мяцелічын рогат.

Не - назад! Як крутчэй! Як хутчэй!

Назад і - назаўсёды.

.. І ўрачыста, скрозь рогат завеі - іскрыпка грыміць.

Чуеш, з цэлага хору - адна.

Назад! Назад!

Ціха. Цёпла. Сьветла. - Дома.

Па ўцёках - ах, як ціха! Хай-жа: гукі сусьвету рынуць мацней - разьбіць цішыню. І чорная розьверць - рупар - белай мяцеліцай гукаў - сыпле ад сьценкі - проста з двара?

.. Як па вуліцы мяцеліца мяце..

Мяце - не мяце? Зрада - ня зрада? Ці аднэй, ці другой - а чорная. А яны-ж - ці адна, ці другая - а белая.

Чорная бель.

І назад - ужо было, і ня можна ізноў ад яго - назад!

Не, не, не!

.. Як па вуліцы мяцеліца мяце..

Толькі адно - верш:

Запяваюць ізноў галасы:
"Як па вуліцы мяцеліца мяце".
Запылелі палёў абрусы,
Засьняжыла часьцей і часьцей.
Мітусеньнямі такой часьціні,
Пераплётамі завейных галасоў
Завіруюць і ночы, і дні,
Не пазнаеш, дзе ява, дзе сон.
За мяцеліцай хістаюся - іду,
Не п'яны, а цьвярдосьці не стае.
Як дарожку да мілае знайду,
Як патраплю на заклік яе?
Рэжа вочы мне мяцелічын дым,
Напушчаюцца віхры чарадой,
Замятае адзадзя сьляды,
І наперадзе - жадных сьлядоў.
Хоць вазьмі - на ўзьвей вецер гукай:
"Пачакай-пастой, дзяўчыненьнка мая"!
Ды ня дасца й сьлядка адшукаць,
Ды ня выблісьне з цемры маяк.
Хоць вазьмі - сярод поля стань:
"Загубіла ты малойчыка мяне"
Ды усходзіцца болей хвастаць.
Ды ўзьюшыцца, злая, мацней.
Ды зьмяёй-папаўзухай каля ног
Засіпіць, каб як джалам працяць.
Абвіла-б, задушыла-б даўно,
Каб спыніўся на момент хаця.
Добра, нехта напявае: "Не зважай,
Не зважай на перагасы ўсе:
Гэта толькі імжа, гэта толькі імжа,
Ею вецер, як хоча, трасе.
За імжою - нічога, ані:
Нават небу няма дзе сінець,
Ты і мілую таксама прысьніў,
І мяцеліцай трызьніш у сьне.
А захочаш прачнуцца - разамжы
Свае вейкі і спробуй здышаць:
Як даўно на апошняй мяжы,
На крыжы балянсуе душа..
І ці дзіва, што гэта ў ёй
І мяцеліцы зьвілі гняздо,
І сумётаў, і гурбаў - а-ёй!
І наперадзе - жадных сьлядоў!..".

Апошні верш.
Назаўтра была адлега.

На здымках: зьверху: Антон Адамовіч зь невядомаю; зьнізу зьлева направа: Валеры Маракоў у сталоўцы Саюзу Пісьменьнікаў, Міхась Багун; Алесь Дудар - "Тавізавец".

Схаваныя словы

ЧОРНАЯ БЕЛЬ