СХАВАНЫЯ СЛОВЫ
Антону Адамовічу слушна аддаюць належнае як палітыку, гісторыку, моваведу, рэдактару. Апошнім часам у Беларусі пачалі казаць пра яго як празаіка: "Наша Ніва" першай перадрукавала знакаміты "Каханы горад", пазьней былі публікацыі ў "АRCHЕ" ("Трывога" у апошніх нумарах там друкуецца Адамовічава ліставаньне) ды "Спадчыне" ("Усяночная", "Безруч"). Дасьледчык А. Пашкевіч прысьвяціў яму асобны разьдзел у сваёй кнізе "Зваротныя дарогі" (праўда, палічыўшы чамусьці творы ваеннага часу - эміграцыйнымі. Тая-ж памылка ў аўтара з пэрыядызацыяй творчасьці Л. Крывічаніна). Зварот да мастацкае спадчыны Адамовіча ёсьць добрым спадзевам на наступныя друкі прозы - "Вароты скрыпяць", "Нявольнік Дагамэі", "Афрадыта-ОСТ", "Эмігранцкая песьня", зьмешчаных некалі пад псэўдонімамі С. Юстапчык, В. Бірыч. Ня страцілі сваёй каштоўнасьці працы Н. Недасека, Г. Альгердзіча й Галілейскага - Адамовіча гісторыка, крытыка й публіцыста адпаведна. Вартасныя, кожныя па-свойму, літаратуразнаўчыя працы Р. Склюта й фельетоны С. Хізмы: бязь іх гісторыя літаратуры й гісторыя эміграцыі будуць няпоўнымі. Але вось на Д. Забранскага ("Забраны ў няволю з Забранага Краю" Ўладзімера Дубоўкі) - паэтычнае alter ego Адамовіча - увага неяк не зьвярталася. Ці сама постаць аўтара таму віною, чалавека паважнага ды сур'ёзнага, да якога паэзія нібыта не пасавала, ці заміналі складанасьці са здабыцьцём газэтных матар'ялаў часоў вайны, ня гэтулькі цяперака істотна. Галоўнае, што Адамовіч быў паэтам ды паэтам не абы якім - сапраўдным, адметным. Ягоны голас яскрава вылучаўся й быў пазнавальным, як галасы Ўл. Дудзіцкага або Янкі Юхнаўца, гэтых непрызнаных лідэраў эміграцыйнае паэзіі. Клясычная форма белага вершу, вершу ў прозе, дзе прысутнічае ня толькі пачуцьцё, але інтэлектуальнасьць ды назіраньне, жанру блізкага адначасна й да гэткага папулярнага ў Беларусі сёньня японскага гокку, і да імпрэсіяў Янкі Брыля або Ўл. Арлова, дазваляла аўтару спалучаць прыгажосьць з палітыкаю, вечнае з надзённым. І заставацца ў ідэалёгіі - крыўскім паэтам.
Андрэй Любіч

Тут не Масква


(Да ўсяго, што сягоньня і ўчора)

Беларусы - не расейцы!
В. Кубэ
Ішлі гады, паблісквалі вёснамі імклівымі, зіхацелі летамі навальнічымі, асыпаліся ліставейнымі восенямі, залягалі сьнежна іскрыстымі зімамі..
Ішлі гады..
Шчасьлівейшыя - мералі вёснамі гады. Маладосьцю мералі ўсё жыцьцё, як адзін вялікі дзень.
Ды ці бывае ткі яна, вечная маладосьць?
І ці шмат шчасьлівых на сьвеце?
Шчасьлівыя прашчуры толькі - на леты лічылі век. Залаты іхны век - заўсёды ў мінуўшчыне..
"Лета Божага тысяч чатырыста дванаццатага ад нараджэньня Хрыста..".
І палеглі ў дамавіны прашчуры, шчасьлівыя, бястурботныя - занадта бястурботныя..
І пакінулі нашчадкам працу ў поце аблічча свайго, пакінулі вялікі, непазбыўны сум.
Сум вялікі, ой! узрос бясконца:
Дзе-ж ты і лета, дзе й месяц ліпень?
Пашчапаліся вусны ад сонца
І да плеч кашулі зрэбныя прыліплі..
.. І пакінулі нашчадкам, нам - на восені мераць, лічыць гады..
І гады ішлі, цяклі гады, як адна даўгазвонная восень.
Ішлі гады..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Восень!
Перад новаю зданьню тваёй у экстазе укленчыў юнак, і песьня - на вуснах натхненых.
.. А песьня расла, сітавала душу,
Нурцавала ў вяршаліны сосен,
Казала: прыдзі, так цябе я прашу,
Прыдзі, пурпуровая восень!
І восень прыйшла, восень - ці здань?
І дарыла дары ўсім, усім, і здалося ўсім - залатая восень. Залаты век - прашчураў век - мільгануў па-за пурпурам здані.
Кароткі век, восенскі, матыліны век..
І ўгледзілі ўсе: не залатая - пурпуровая восень. І ўгледзілі ўсе - на пурпуры кроў. Кроў, прагная новай крыві. І сваю кроўм угледзілі ўсе на пурпуры тым. І ўцямілі ўраз - што позна. Што пярэйдзе на пурпур уся жывая, гарачая кроў - крывічанская кроў краіны..
І чулі, як вецер нагвалт зазваніў,
Бражджаў ўва ўсе акяніцы.
Гарэла каліна ў сьцюдзёным агні,
Лісьцё пачало мітусіцца..
І пурпур гарэў, чырванеў, напіваўся, чарнеў..
Чорная восень - вось яна! Чорна, чорна ўсё навокал. І чорных варонаў - раптам - адкуль? - чорных варонаў грудкі й груды, і навалы чорных-чарнюшчых варон.
Чорныя вароны над бязьлістым садам
Узьвіваюцца ўгору да ізноў асядуць..
На гальлі кашлатым сум сябе павесіў..
Як ляцець варонам к радасьці бязь песьняў?
А на песьню-ж - як га - прыляцелі сюды. Ухапіць яе ў дзюбы, песьню жывую, ірваць, шкуматаць - і каб капала кроў, крывічанская кроў краіны - пад карканьня крык:
- Мас-ква! Мас-ква! Мас-ква!
З гэтым трыумфам - да радасьці гэнай ляцець.
Крывавая восень у Крывіі..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Крывавая восень!
Торбы надзела, пугі зьвіла і - туды, дзе заўсёды зіма, дзе-
Сьнягі, ляды,
Абрус жуды,
Назаўсягды,
На вечны час
Ляглі...
Пагнала перад сабою, а тэй там - няма, ня было-б канца..
І адзадзя, дзе быў бацькаў кут -
З вараньнячым крыкам узьнімаюць лопат,
Круцяцца над ежай мітусьлівым лётам..
- Мас-ква! Мас-ква! Мас-ква!
Ненажэрная.
Тая, што сьлязам ня верыць..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Пазьлятаюць пялёсткі з шыпшыны -
У дзіды ўпартасьць кладзе яна.
Ах вы, сьцежкі роднай краіны,
Пасьля восені - будзе вясна.
Вясны ня было. Навальніцай адразу ўдарыла лета. Навальніца ламала, крышыла, бушавала, навальніца - такое ня бачылі шчэ! І аціхла калі - недалёка вакол пачысьцеў далягляд.
Ды нячутна, ціхутка зь лета - ізноў выйшла восень.
Ізноў, але - новая. Жоўтая восень.
Залатая восень?
Сьцежкамі роднай краіны паходжвае восень, і ўпартыя дзіды шыпшыніны салютуюць ёй - жыве!
О Беларусь, мая шыпшына,
Зялёны ліст, чырвоны цьвет!
У ветры дзікім не загінеш,
Чарнабылем не зарасьцеш!
Не зарасла, і чорныя крылы варон ня ўскрылі. Бо падрэзаны крылы ўжо,
Даляцець да песьні не хапае сілы,
Анямелі ўзмахі у варон крыклівых..
Абыходзяць людзі, каб ня чуць іх крыку,
Да таго ён дзікі й да таго ён прыкры..
Няхай пакрычаць. Няхай папрабуюць узьлётваць нават, махаючы даўгімі чорнымі крысамі - там, дзе крылы былі.. Няхай. Бо шырока дыхае прасьцяг, новым звонам восені далёка зьвініць:
- Тут не Масква! Тут не Масква!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Будзець яшчэ й зіма. Можа, лютая, можа, суворая, можа, даўгая-даўгая ляжаць яшчэ зіма. Будзе ўсё.
Але й вясна нарэшце - будзе?
Будзе, стане, бо ўсё мацней і размашысьцей гудзе звон восені, усё гразьней цяжкімі ўдарамі падае медзь:
- Тут не Масква.