Жылі-былі дзьве суседкі. Мелі свае гаспадаркі - хаты, хлявы, адрыны. Лясы шумлівыя, нівы засеяныя, гоні разложыстыя ды сады дагледжаныя. Ручаёчкі на іхных абшарах у рачулкі спляталіся, рачулкі ў рэчкі беглі, а тыя - ў мора сіняе.

І ўсё было ў тых гаспадарках добра, а найлепш - былі дзеці: хлопцы дужыя, дзяўчаты зграбныя (хаця, як напраўду, то былі й нягеглыя і лядашчыя, але ў такой пекнаце жылі, што нягегласьць і лядашчаць тую нават вока стральца ці асочніка не заўсёды бачыла).

Суседзі іншыя дзіву даваліся з таго як дзьве суседкі гаспадарку вядуць. Раніцай, яшчэ да сонейка, акурат пасьля першага пеўня, ажывалі прасторы. Людзкія галасы, іржаньне коней, шамаценьне зерня ў сявеньках, звон косаў на сенажацях, альбо рып сьнегу пад палазамі, стук сякераў у лесе ды шоргат ськібаў зямлі пад ралом, ды базконцае кавальскае дзынь-бом у кузьнях - і так аж да шумлівага малака ў вечаровых даёнках, да ціхіх песьняў ля вогнішчаў, да скокаў на вячорках, да гарачых пацалункаў і абдымкаў, да салодкага начнога сапеньня - і так зь дня ў дзень, з тыдню ў тыдзень, зь месяцу ў месяц ды з году ў год.

І ня было на тых гаспадарках гультаёў. Хаця, як напраўду, гультаі былі й нямала. Але не яны й не за імі…

- Як ня мы? Як не за намі? Ды вы нам дайце зямелькі хоць з паў-валочкі, дайце конікаў добрых, адсыпце зерня залацістага - тады й пабачым хто чаго, - казалі раз на калі гультаі ды іх ня надта каб слухалі, а тыя, дзякуй Богу, ня дужа й назалялі: ня слухаеце - ня трэба…

Але аднойчы, а было гэта якраз перад тым, што тое пачалося, зламілася нешта ў адвечным парадку сьвету. Ці-то гультаям у галовы сонейка напякло, ці-то яны сонейку вочы намазолілі, а хутчэй за ўсё ня першае, не другое й ня трэйцяе (пазьней гультаі казалі, што было й трэйцяе, толькі немаведама куды закацілася) вякнула нейкая балаболка гультаям, што маглі-б лепш жыць, каб хаця-б пальцам аб палец ударылі. Сабраліся яны на нараду і ўсе рукі паднялі за, а каб лішні раз не падымаць, апускаючы па разу і ўдарылі. Азірнуліся - нічога. Ударылі яшчэ раз - тое самае. Пасьля трэйцяга стуку да гаспадыняў зьвярнуліся, маўляў, так і так: палец аб палец стукаем, во-во да мазалёў даб'ём а ўсё ня мы й не за намі.

- Палец аб палец, - адказалі гаспадыні - сякерай аб дрэва, молатам аб кавадла, цяпкай аб зямельку.

- Цяпкай, - паўтрылі гультаі, - цяпкай… На тым і скончылі.

Назаўтра раніцай, акурат раса падсохла, а стома і мляўкасьць сабраліся выпаўзаць на сьпякотную вуліцу, вывалакліся гультаі на панадворак. Прыпадкова заўважаны даўна закінуты гародчык (на паў-макавага зярнятка) падаўся ім цалкам прыдатным (дзякуй далёка ісьці ня трэба). Кожны гультай валок за сабой па зямлі цяпку. Калі зайшлі ў гародчык - заўважылі, што цяпкі ўсё-ж, мелі ня ўсе. Некаторыя - можа паленаваліся шукаць, а можа й ня ведалі, што бяруць - прынесьлі ляпкі…

- Цяпкі, ляпкі - якая розьніца сказаў Гулько зь левай гаспадаркі.

- Ніякай розьніцы - у тон суседу сказаў Гулька з правай…

Памалу, патрошку - забулькацела праца. "Цяп-ляп, цяп-ляп", -- сунуліся гукі зь левага і люстрана адрэшваліся з правага боку. І так з хвіліны ў хвіліну - аж на цэлую гадзіну. Якраз да вечаровай дойкі пасьпелі, шумлівага малачка папілі й спаць палеглі…

Назаўтра раніцай пасунуліся глянуць, што вырасла… Прыйшлі. Ляжыць зямелька пацяпаная-паляпаная і ні каліва. "Чаму?" - спыталіся гультаі. "Трэба пачакаць," - адказаў ім нехта.

"Чакаць - не працаваць", -- падумалі тыя і паселі… Дзень чакаюць, другі, на трэйці цяжка стала. Стаміліся. Яшчэ дзень пратрывалі - зусім змарнелі, а змарнеўшы пастанавілі пакінуць чаканьне. Ды дзе там! Яно за гэты час думкі ашчаперыла, смольлю ў натуру ўелася, гразьзю ў вочы лезе. А найгорш: на іхнае "Што рабіць?" ўзноў "Чакаць" дасталі.

Адно чаканьне - бяда, два - гора. Каб не прычакаць трэйцяга вырашылі больш не пытацца, ды й наагул ні зь кім не размаўляць, апрача як паміж собку.

- Што пасеялі? - пытаюцца ў іх, а яны маўчаць.

- Чаму не паліваеце? - тое самае.

- Бог у дапамогу! - а ні гуку…

Глядзяць на іх людзі хто са шкодобай, хто са спагадай, а хто і са злосьцю. Шкадобнікі ім ежу носяць, спагаднікі - пасядзець прыходзяць, пачакаць разам, адно толькі злосьнікі да гультаёў ні нагой - сваю працу робяць

Парайшоў год, а можа й болей. Спагаднікі, што пасядзець прыходзілі ўжо й адыходзіць перасталі, шкакдобнікі, што ежу прыносілі - пачалі пасядзець прыходзіць і толькі злосьнікі зацята нічога не мянялі.

Узьненавідзелі іх гультаі, у розных сваіх бедах падазраваць пачалі, а па нейкім часе да іх і шкадобнікі са спагаднікамі далучыліся…

Аднойчы пад вечар пачулі чакальнікі рыпеньне колаў. Паўзіраліся ў туманы вечаровыя, прыслухаліся. Колы рапяць, а нікога не відаць… Вусьцішна стала, трывожна. Аж во, па нейкім часе выплыў са смугі возік. Сам шэранькі, а колы - зь ісьпіцамі каляровымі. У аглоблях конік, таксама шэранькі, але зь нейкім зеленаватым адлівам. У возіку сядзіць маскаль. Шапка набакір, барада шуфлем. І едзе гэты маскаль акурат паміж дзьвюх гаспадарак. Піпачкай пыхкае, з пляшачкі лыкае ды па бакох паплёўвае. І дзе маскаль ня плюне - там зямля варушыцца пачынае…

Паўскоквалі зь месцаў чакальнікі. Глядзць вочы паказеліўшы, а маскаль ня дбае: як ехаў, так і паехаў.

Назаўтра раніцай дзікі крык скалануў абшары гаспадарак. Гэта са сваіх палеткаў лямантавалі Гулько й Гулька:

- Узашло!

- Расьцёт! Ядры яго ў корань!

- Сматры как прот!

- Само сеецца! Само разрастаецца.

- Што расьцёт?!

- Дзе?! - крычалі тыя, што стаялі ззаду, але пакрысе і яны заўважылі, а заўважыўшы - заспрачаліся:

- Жыта!

- Ды дзе-ж жыта, калі - пшаніца!

- А авёс не хацелі?

- А я вам кажу, што ня жыта, не авёс і пэўна, што - не пшаніца!

Зацятая спрэчка ўжо манілася перарасьці ў бойку, як раптам некаму прыйшла ў галаву ідэя, і ён выгукнуў:

- Гулько, а Гулько, ты бліжэй стаіш, што там расьце!?

- Што расьце, што расьце, ды пэўна ня тое, што вы думаеце, - прамармытаў сабе пад нос Гулько і павярнуўшыся да натоўпу ўрачыста абвесьціў: Эта - РОЖ!

- Які рож? - сумеліся чакальнікі.

- Рож і ўсё, - адрэзаў Гулько, - а ўсё што радам с рожжу - сурож, ну - сурожык, суржык. Спрасіцеся ў саседзяў, калі ня верыце.

Тым часам суседзі маўчалі. Пачварныя расьліны, якія і сапраўды разрасталіся і множыліся выклікалі ў іх непадробны жах. Найбольш тросься Гулька, які стаяў бліжэй, а значыць бачыў лепш і больш, але трэсла й астатніх.

Пранцускі пасол, які гадоў праз 20 пасьля таго ехаў межамі дзьвюх гаспадарак, усё, што навокал бачыў, натаваў у кніжачку. Зь ягонага дазволу я й сьпісаў з тэй кніжачкі колькі словаў…

"Дзіўнымі мовамі размаўляюць людзі гэтых краёў: суржыкам і трасянкаю. Суржыкоўцы, пры гэтым, з трасяншчыкаў пасьмейваюцца, а тыя ім адпаведным сплочваюць.

Край гэты багаты лесам, лес - дзічынаю, грыбамі ды ягадамі. А яшчэ багаты ён рэчкамі й вазёрамі рыбнымі й паўнаводнымі, багаты балотамі й ўзгоркамі. І ў кожнай мясьцінцы, у кожным куточку хаваецца тут легенда ці паданьне, казка ці песьня.

А людзі ў гэтых краёх працавітыя ды бедныя, хаця ёсьць і нармалёвыя. (…) У самых бедных конікі зеленавата-шэрыя і бароды шуфлепадобныя, бо так іхны бог выглядае… Вось-жа яны найбольш і паслугоўваюцца суржыкам ды трасянкаю. Нармалёвыя-ж маюць добрых коней. Іхныя багі, сярод якіх і дзьве жанчыны-гаспадыні, выглядаюць іначай і кажуць гэтыя людзі - мовамі.

А яшчэ, ходзяць чуткі, што апошнім часам пачаў зьяўляцца тут у вечаровых туманох маскаль на коніку, і што нейкая балаболка намаўляе тутэйшы люд, пальцам аб палец ударыць. Бяднейшыя, кажуць, ужо й рукі на гэта паднялі, іншыя сумняваюцца і толькі нармалёвыя ня дбаюць - сваю справу робяць… Трывожна, вусьцішна. Начамі на памежжы чуваць енкі й стогны. Усе чакаюць навалы і пошасьцяў, чакаюць бедаў вялікіх і канца сьвету - ТРАСУРЖЫКА".

Сяржук Сокалаў-Воюш