За увесь час сумеснаго жыцця беларусау і жыдоу на Беларускай зямлі гэтыя дзьве нацыі псыхічна шмат перанялі адна ад аднэй. У мовах, у звычаях, у легэндах, у будауніцтве, у будзенным жыцці - у іх формы так перамешаліся, што (болей усяго у жыдоу) прынялі новую самабытную акрасу.
Есьць агульныя жыдоуска-беларускія народныя меледзіі, прыказкі, дзе жыдоуская і беларуская мовы перамешаны паміж сабою. У беларускай мове есьць слоіы: "хаурус", "хэура", "бахур", "адхаіць" і шмат іншых - чыста гэбрайскіх слоу. У свой час, у 1911-12 г., жыдоускі журналіст і рэдактар рожных жыдоускіх часопісау, П. Гурвіч, у Вільні, зьвярнуу на гэту справу увагу. Сабраушы цэлы зборнік жыдоуска-беларускіх прыказак і дадаушы да іх свае тлумачэнні, ен паслау гэта да друку у загранічны журнал.
Але гэтага мала. Есьць цэлая жыдоуска-беларуская этнографія, якая чэкае свайго зьбірацеля. Такія прыказказкі, як: "Ні добра рэйдэлэ (гаворыць), а добра мэйнэлэ (думаць)", - есьць соткі.
Вось па жыдоускаму альфабэту жабрацкае клянчанне, якое жыды сьпяваюць на дзяды:
| "Ах, | брацця, | галубцы, | давайце | галоднаму | вашаму | жэбраку | хлеба | троху. | Я - | калека, |
| алеф, | бойс, | гімель, | далес, | гой, | вов, | зайн, | хэс, | тэс, | юд, | коф, |
| ламака, | мучэльнік. | Ні магу | служыць | у | пана. | Чым | кольвек | ратуйце | сьляпога | татуню". |
| ламэд, | мэм, | нун, | самэх, | айэн | пэй, | цадэк, | куф, | рэйш, | шын, | тоф. |
Есьць вельмі пекная беларуская песьня, якая канчаецца па гэбрайску і пяецца на хасідскую меледыю:
| Бацко, бацко! |
| Выкупі нашу матку... |
| Выстрой нашу хатку... |
| Без хаткі мы ні будзем, |
| Без маткі заблудзем. |
| Абрамуню, Абрамуню, |
| Абрамуню! |
| Дзедушак ты наш! |
| Чаго-ж вы ні просіце, |
| Чаго-ж вы ні моліце |
| Пана Бога за нас... |
| Што-б вы нас асвабадзілі |
| Із голус (выгнанне) вывадзілі, |
| Нашу матку (народ) выкупілі, |
| Нашу хатку (Палестыну) выстроілі |
| Лэйарцэйну (у нашу зямлю) прывадзілі - |
| Lejarcejnu, Lejarcejnu! |
| Адказываюць яму з неба: |
| Ой ты, сынок, сынок, сынок, |
| Ні затрогай свае сэрцо. |
| Матка бэндзе выкуплена |
| Хатка бэндзе выстроена |
| Бондзь мондры, чэкай конца*) |
| Wnejmar lefonow schiro chadoscho… |
| (І мы яму скажам новую песьню) |
| За другім разам: |
| Lejarcejnu! |
| Entwert men ihm won ejben. |
Вось другая песьня да трох жыдоускіх патрыархау - Абрама, Ісака і Якава:
| Стары Абрам, сівы Абрам, |
| Што ты зажурыуся? |
| - Веу сына да Акейдо, (ахвяру) - |
| Дармо патрудзіуся! |
| Ісак, Ісак, наш ацец, |
| Быу зьвязан, як баранец; |
| Сталі ангелы плакаці, |
| Вялеу Бог адпусьціці. |
| Яков, Яков, бацька наш, |
| Чатырнаццаць гадоу авец пас... |
| .............................. |
| Сем за Рохель, сем за нас. |
Гэтакіх песьняу есьць шмат у жыдоу, як сурьезныя, так сама і легкія прыпеукі.
Вось на манер талмудычнай сафістыкі ешыбацкі жарт:
"То шма! (ідзі паслухай) Козачка піла пойла эй лэй (або не) піла пойла? Калі скажаш - піла пойла, то чаму бэрдэлэ (барада) суха? Калі скажаш - лэй (не) піла пойла, то чаму экэлэ (хвосьцік) мокры? - Тэйка - блайбт акашэ" (пытанне астаецца ніразгаданым).
На матыу "Кол Нідрэй" (малітва на "Страшную ноч") жыды пяюць беларускую песьню: "Як паехау у карчомку". На жаль слоу ні памятую.
У некаторых мейсцах Віленшчыны, па мястэчках, жыды, пераняушыся забабонамі і міталегіяй беларусау, на Купалле сьцелюць хлявы крапівой і папаратнікам, каб ведзьмы малака ні адбіралі у кароу. Нешта падобнае да беларускай каляднай казы есьць і у жыдоу. На Дзяды пры выпіуцы адзін адзеваецца казою і пяе беларускія прыказкі у парадку жыдоускаго альфабэта:
| "(Алеф) | Антон канцавы, |
| Мой родны Хведар | |
| Балайло!" (у начы). |
| (Бэйс) | Брау ні брау - |
| Лаяць ні трэба. | |
| Балайло! |
| (Гімель) | Глазамі горад ні браць. |
| Балайло!" і г. д. |
Жыды вельмі паважаюць беларускую народную мудрасьць. У іх есьць такая пагаворка:
"Agojescher glajchwort ist wi aidosche Tojre" (селянская прыказка усе роуна, як жыдоуская Тора).
На першы погляд магло-б здавацца, што у пераняцці культуры адной нацыі у другой, жыды, як нацыя болей культурная, павінна была мець перавагу над беларусамі і мець свой большы уплыу над імі, але у самой рэчы есьць іначай. Першая прычына гэтаго тая, што у гэтых двух нацый німа родства мовы і плямен і тут як раз палякі і расійцы занялі першае месцо, асімілюючы беларусоу. Другая прычына - гэта беларуская зямля. Дэкорацыя мейсцовай самабытнай прыроды мае у сябе такую вялікую сілу, што, на уплывы уселякіх іншых культур дзействуе адпорна у адваротную старану. І тыя людзі з нашаго краю, якія пісалі па расійску або па польску і нажылі сабе славу у памяненых літэратурах, ні маглі выкараніць у сябе духу беларускай зямлі, каторы жыу у іх сэрцах. На кожным кроку чуецца, што гэтыя пісьменнікі - беларусы. Моц беларускай зямлі зрабіла тое, што у Беларуска-Літоускім князьстве законы пісаліся па беларуску, прыдворная мова літоускіх князеу была беларуская. А літвіны яшчэ цяпер наракаюць, што шмат літоускіх селян абеларуселі. У цяперашняй выстауцы старасьвецкіх памяткау у Вільні пад назваю: "Вільня - Менск" есьць каран беларускі, пісаны татарскімі літэрамі. Гэта паказуе да чаго можэ даходзіць уплыу беларускай культуры!
Дзеля усяго гэтаго і не дзіво, што жыды, жыушы тут, у сваей новай бацькаушчыне, болей перанялі ад беларусоу, чымся беларусы ад іх. Магутная сіла беларускай зямлі дала асобны духоуны і унешні воблік беларускім жыдам. Цяпер яны рожнюцца ад усіх другіх жыдоу, і іх па усяму сьвету называюць: "літвакамі".
З асобай сымпатыяй беларуская газэта у Вільні "Наша Ніва" тыпы беларускіх жыдоу і жыдоускіх сынагог у беларускім стылю. Калі мы глянем на жыдоускае мястэчко на Беларусі, то пабачым на кожным кроку нешта роднае, свае, у будоулях і ва усей абставе. Узяць жыдоускіх пісменнікау з беларусі, - то у іх творах чуецца зауседы беларуская прырода - "родныя зьявы". Болей усіх гэта адбываецца утворах жыдоускаго клясіка Абрамовіча (Мэндэле Мойхэр Сфорым) с Капыля.
Жыдоускі пісьменнік, Абраам Мапу, пісаушы свой біблійны раман з ідылічных часоу цара Хізкія і прарока Ісая, малявау ціхі Бэтляхам быушы натхненым пекнымі узбярэжжамі беларускаго Немна. Знаменіты жыдоускі пісьменнік с часау "haskola" (адраджэння) Перэц Смаленскін, лічыцца так сама выхаванцам Беларусі.
І у другіх галінах штукарства у тутэйшых жыдоу чуецца беларускі дух.
Жыды, тры разы на дзень у малітвах сваіх успамінаючы Сыон, малявалі сабе у думках гэты Сыон, як нейкі узгорак-узвышку, якія акружаюць іх тут, на Беларусі. Жыдоускае дзіця, аддаючы усе свае маладыя годы бібліі у хэдэрах, мело перад сабою жывую біблію беларускіх ратаяу, беларускай спакойнай, ціхай зямелькі з лясамі, пушчамі, рэчкамі, лугамі. Без гэтай беларускай прыроды, зауладаушай іх душою ад радзэння, яны бы ні маглі у фантазіі сваей маляваць Палестыну, каторую яны малююць, маючы узорам беларускую зямлю.
Праудзівымі і зразумелымі есьць апаведанні жыдоускіх эмігрантау выкінутых адгэтуль льосом у Амэрыку і інш., аб іх суму па бацькаушчыне. І ні адпаведаюць праудзе паказанні большасьці антысэмітау, што жыды ні маюць пачуцця кахання да таей зямлі, дзе яны жывуць... Гэта было-б проціу закону прыроды. Адно толькі - гэта цяга да бацькаушчыны у іх абвеяна асобым трагізмам. З аднэй стараны - жыцце на чужыне соткамі год, дзе даконывалі іх розныя антысэміты і жыдаеды, хочучы ні толькі зьнішчыць іх фізычна, як пагромамі і грабежствамі, але так сама і апаганіць іх душу - рэлігію - пад відам розных крывавых нагаворау і крытыкі Тальмуду. З другой стараны - далекая Палестына, з якой яны выгнаны ужо 2000 гадоу, - акрапляло самабытнай расою у душы кожнаго жыда тыя карэнні, якія зьвязываюць яго з зямлею, дзе ен жывець. Яго каханне да новай бацькаушчыны - нэрвовае, балючае і нізразумелае прэдстаунікам другіх нацыяу.
*) Увага: Тут словы песьні прймаюць акрасу польскай мовы. Гэта паказывае што беларуская мова і у болшасьці жыдоу лічыцца "простай". Значэ, яны ні могуць сабе прэдставіць, каб Пан Бог гаворыу іначай як па "панску" - г. з. па польску.