У агульным корпусе твораў пра Беларусь існуе цэлы пласт літаратуры, якая зьяўляецца малавядомай для беларускіх дасьледнікаў*. Яна тычыцца гісторыі й культуры габраяў на беларускіх землях. Гэта кшталт паралельнага сусьвету, паралельнай цывілізацыі, што стагодзьдзямі жыла й разьвівалася на Беларусі. Імя яе – беларускае габрайства. За гэты час габраі – асабліва па-за межамі Беларусі – стварылі выдатны звод твораў, у якім увасобілася іхняе ўспрыняцьце беларускае прасторы й беларускага часу празь веравызнаўчыя трактаты, зборы рабінскіх рытуальных і юрыдычных пастановаў (рэспонсаў), пратаколы кагалаў (грамадзкага самакіраваньня), фальклёр, мастацкія ды іншыя творы. Сярод апошніх – кнігі памяці, або мэмарыяльныя кнігі, прысьвечаныя асобным мястэчкам (на ідыш – штэтл) на Беларусі, на якіх варта спыніцца адмыслова.
Фіксаваньне зьвестак аб падзеях, зьвязаных з жыцьцём габрайскіх грамадаў у мястэчках і гарадох, пачалося, напэўна, ад самага зьяўленьня габрайскіх паселішчаў на беларускіх землях, але да пачатку навуковага вывучэньня гісторыі ўсходнеэўрапейскага габрайства ацалела няшмат матэрыялаў, дый тыя – пераважна ў пазьнейшых сьпісах. Гэта так званыя пінкасы, або актавыя кнігі – хронікі габрайскіх грамадаў і арганізацыяў, што ўлучалі ў сябе пераказ падзеяў у дадзеным мястэчку або мясцовасьці, справаводчыя запісы, выпісы зь юрыдычных дакумэнтаў, статыстычныя дадзеныя для разьмеркаваньня падаткаў ды інш. (1). Найбольш вядомымі кнігамі гэтага кшталту зьяўляецца «Пінкас краёвы, што належыцца да Сойму галоўных грамадаў у краіне Літвы» (1623–1761) – збор пастановаў і дакумэнтаў Вааду (габрайскага сойму) Вялікага Княства Літоўскага (2), і «Кніга кагалу» Я. Брафмана – матэрыялы менскага пінкасу канца 18 ст., зрыхтаваныя й выдадзеныя з антысэміцкіх пазыцыяў (3). Урыўкі з шэрагу пінкасаў, якія не дайшлі да сёньняшняга часу, друкаваліся ў розных габрайскіх пэрыёдыках канца 19 – пачатку 20 ст. (4). Сёньня некалькі ацалелых пінкасаў зь беларускіх земляў захоўваюцца па-за межамі Беларусі (5). У 19 ст. зьявіліся гістарычныя творы пра габраяў Вільні, Горадні, Берасьця, Менску (6), якія ў пэўным сэнсе працягвалі традыцыі старых пінкасаў.
У 1920-я гг. пачалі выходзіць так званыя ізкер-біхер (ідыш) або сіфрэй-зікарон (іўрыт) – кнігі памяці, або мэмарыяльныя кнігі, прысьвечаныя грамадам, якія пацярпелі ад пагромаў і вайны на Ўкраіне. Кнігі гэтыя спалучалі хроніку трагічных падзеяў, аповеды відавочцаў і сьпісы загінуўшых, улучаючы ў свае функцыі сьведчаньне аб пакутах габрайства і ўшанаваньне памяці ахвяраў; гэткі зьмест пазьней будуць мець мэмарыяльныя кнігі памяці ахвяраў Галакосту ў Другой Сусьветнай вайне.
Прататыпам гэтых твораў былі сярэднявечныя хронікі аб перасьледах габраяў у Заходняй Эўропе й аб катастрофе габраяў Польска-Літоўскай дзяржавы ў 17 ст. (7). Прыкладна ў той жа час, у 1920–1930-я гг., зьявіліся першыя кнігі, выдадзеныя таварыствамі (на ідыш – ландсманшафтн) выхадцаў з усходнеэўрапейскіх земляў. Выхадцы з аднаго мястэчка або рэгіёну, што эмігравалі ў Злучаныя Штаты (пазьней і ў іншыя краіны), ядналіся ў зямляцтвы (зазвычай яны называліся паводле мясцовасьці, адкуль паходзілі іх чальцы, да прыкладу, Ашмянскае Зямляцтва), якія выконвалі функцыі таварыстваў узаемадапамогі, крэдытных касаў і сацыяльных клюбаў. Дзеля захаваньня памяці пра родныя мясьціны, адлюстраваньня прэстыжу й прагрэсу сваіх арганізацыяў зямляцтвы фундавалі выданьне кніг пра свае мястэчкі. Зь беларускіх мястэчак такія кнігі выйшлі пра Гарадзішча, Пінск і Пружаны (8). Перад самай вайною зьявілася кніга «1000 год Пінску» – зборнік з гісторыі габраяў гораду й Палесься наагул, з нарысамі пра выдатных рабінаў, рэвалюцыянэраў, пісьменьнікаў і грамадзкіх дзеячоў (9).
У выніку Катастрофы эўрапейскага габрайства – Галакосту – ад рук нацыстаў загінула пераважная большасьць беларускіх габраяў. З тых, хто выжыў у эвакуацыі або ў Чырвонай Арміі, большасьць складалі габраі Ўсходняе Беларусі, пераважна асыміляваныя ўжо ў другім пакаленьні за гады Савецкай улады. Выжыўшыя ў лясох, у войску або ў эвакуацыі габраі з Заходняе Беларусі збольшага захоўвалі традыцыйную культуру й мелі большыя магчымасьці як былыя грамадзяне Польшчы эміграваць з Савецкага Саюзу. На Захадзе яны далучаліся да старых эмігранцкіх зямляцтваў ды ініцыявалі стварэньне мэмарыяльных кнігаў аб зьнішчаных габрайскіх грамадах на беларускіх землях. Гэтыя кнігі пачалі выходзіць адразу пасьля вайны; большасьць зь іх выдавалі зямляцтвы з польскіх, украінскіх і беларускіх земляў, што знаходзіліся ў межах міжваеннай Польшчы. Гэтым усім тлумачыцца тое, што з сотні мэмарыяльных кнігаў, якія тычацца Беларусі, усяго менш за дзясятак прысьвечаныя мясьцінам Усходняе Беларусі.
Мэмарыяльныя кнігі пасьляваеннага часу мелі на мэце захаваньне памяці пра ахвяры нацызму й загінуўшыя габрайскія грамады, стварэньне своеасаблівага мэмарыялу, але не на зямлі, дзе адзін кшталт таталітарызму зьмяніўся іншым, – а партатыўнага мэмарыялу – на кніжных старонках. Гэта таксама мела аналёгію ў габрайскай традыцыі, варта толькі ўзгадаць Біблію як «партатыўную айчыну габрая» (Г. Гайнэ). Стварэньне мэмарыяльных кнігаў сталася да таго ж калектыўным намаганьнем пераадолець траўму Галакосту. Зьмест іх звычайна ўлучае гісторыю мястэчка ад старажытных часоў, нарысы пра штодзённае жыцьцё на пачатку 20 ст., пра выдатных асобаў і арганізацыі, будынкі й могілкі, пра мясцовае негабрайскае насельніцтва (пераважна ў выглядзе невыразнай сялянскай масы, якая зьяўляецца ў дні кірмашоў і потым зноў зьнікае). Асноўную частку шмат якіх мэмарыяльных кнігаў складаюць сьведчаньні відавочцаў аб зьнішчэньні мясцовых габраяў і сьпісы загінуўшых. Шмат у якіх кнігах можна знайсьці ўнікальныя фотаздымкі й малюнкі з дасавецкімі відамі мястэчкаў, фотакопіі дакумэнтаў і партрэты выданых асобаў. Кнігі выходзілі коштам зямляцтваў беларускіх габраяў у ЗША, Ізраілі, Аргентыне й былі напісаныя на ідышы й іўрыце; частка кнігаў мела разьдзелы па-ангельску, а некаторыя былі перакладзеныя на ангельскую мову ў пазьнейшы час. Выбар мовы выданьняў часам выклікаў спрэчкі (10). Памер кнігаў розны – ад колькіх дзясяткаў старонак да некалькіх тамоў, а «Пінкас Слонім» – нават чатыры тамы. Некаторыя зямляцтвы (Горадня, Ваўкавыск, Слонім) выдавалі бюлетэні з гісторыі іхных мястэчкаў. Асноўныя маса кнігаў выйшла ў 1950–1970-я гг., у 1980-я іх вышла меней, але ў 1990-я назіраецца пэўны ўздым, дзякуючы павышэньню цікавасьці да Галакосту й актывізацыі другога й трэцяга пакаленьняў эмігрантаў з усходнеэўрапейскіх мястэчкаў. Кожная кніга прасякнутая любоўю да свайго роднага кута, да землякоў, настальгіяй, болем за незваротную страту. У ЗША па-ангельску выйшла анталёгія матэрыялаў з мэмарыяльных кнігаў (11). На Інтэрнэце згуртавалася грамада габраяў – шукальнікаў сваіх каранёў у Беларусі, сябры якой зьбіраюць, у прыватнасьці, матэрыялы для стварэньня мэмарыяльных кнігаў Магілёўшчыны й Гомельшчыны (12).
Няма сумневу, што гэтыя багатыя матэрыялы могуць і мусяць быць скарыстаныя беларускімі гісторыкамі, краязнаўцамі, культуролягамі.
Ніжэй падаецца бібліяграфія большых мэмарыяльных кнігаў пра населеныя пункты на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Кнігі пра Вільню, Дзьвінск, Беласток, мястэчкі Падляшша, якія зьмяшчаюць у сабе цімала беларускага матэрыялу, засталіся па-за разглядам. Выключэньне зробленае ў выпадку Сьвянцянаў – кніга пра гэтую мясьціну мае разьдзелы пра навакольныя мястэчкі, што аказаліся па беларускі бок мяжы. Некаторыя навакольныя мястэчкім, апісаныя ў кнігах, прысьвечаных населеным пунктам Беларусі, апынуліся па-за сёньняшнімі межамі Рэспублікі Беларусь. Напрыклад, Драздынь (Украіна) – у кнізе пра Столін, а Вяліж, Невель (Расейская Фэдэрацыя) – у кнізе пра Віцебск.
Ня ўсе кнігі могуць быць без пытаньняў улучаныя ў лік мэмарыяльных, як у выпадках, цытаваных у артыкуле Д. Раманоўскага, які зьмяшчае (без бібліяграфічнага апісаньня) няпоўны пералік беларускіх мэмарыяльных кнігаў (13). Дзеля імкненьня даць як найшырэйшае ўяўленьне пра габрайскія творы пра беларускія мястэчкі, у бібліяграфію ўлучаныя колькі кнігаў, што не зусім адпавядаюць катэгорыі мэмарыяльных кнігаў (перш за ўсё паводле такіх крытэрыяў, як калектыўнае аўтарства, структура, зьмест ды інш.). Бібліяграфія сталася вынікам працы ў Мэмарыяльнай Бібліятэцы Леапольда Мюлера (Оксфард/Ярнтан), Бібліятэцы Яд Вашэм (Ерузалем), Інстытуце Габрайскіх Досьледаў ІВО (Нью Ёрк), Бібліятэцы імя Батлера Калюмбійскага Ўнівэрсытэту (Нью Ёрк) і Нью Ёрскай Публічнай Бібліятэцы.

1.Пінкасы існавалі ў кагалах, а таксама ў разнастайных прафэсійных і рэлігійных арганізацыях ды пахавальных брацтвах (хеврэ-кадышэ). Гл.: С. Дубновъ. Кагальные уставы отъ конца XVI в. до конца XVIII в. // Восходъ. 1894. Кн. 2.
2.Габрайскі тэкст пад рэдакцыяй С. Дубнава з расейскім перакладам выйшаў у дадатку да пэрыёдыка «Еврейская старина» ў 1909–1914 гг.; асобнае выданьне: Pinkas ha-medina, o Pinkas Vaad ha-kehilot ha-re'shiot be-medinat Lita. Ha-oreh S. Dubnow. Berlin, 1925. Дадаткі й дапаўненьні: Israel Heilperin, Tosafot u-meluim le-Pinkas medinat Lita. Yerushalaim, 1925.
3.Найноўшая інфармацыя пра Я. Брафмана й «Кнігу кагалу» – гл.: John D. Klier. Imperial Russia's Jewish Question, 1855–1881. Cambridge, 1996. P. 263–283.
4.Напрыклад, стары пінкас мсьціслаўскага кагалу – у часапісе «Восходъ» (1894. Кн. IV); пінкас віцебскага кагалу – у шэрагу нумароў пэрыёдыка «Ha-yom» (СПб.) за 1887 г.
5.Напрыклад, пінкас кагалу Мсьціслава (1760–1795), пінкас кагалу Пятровічаў, пінкас пахавальнага брацтва Старога Быхава (1686–1869), пінкас Заблудава (1650–1783) – у архіве ІВО; пінкас кагалу Івенца – у Бібліятэцы імя Вярнадзкага Акадэміі Навук Украіны (Кіеў); пінкас Менскага таварыства ваданосаў (1829–1867) – у Бібліятэцы Габрайскага Ўнівэрсытэту (Ерузалем).
6.С. І. Фін. Kirya Ne'emana (Вільня, 1860) і Г. Н. Магід. 'Ir Vilna (Вільня, 1900) – пра віленскую й літоўскую грамаду; С. Фрыдэнштэйн. 'Ir gevorim (Вільня, 1880) – пра гарадзенскую грамаду; А.-Л. Файнштэйн. 'Ir tehila (Варшава, 1886); Х. Зонэнбэрг. Исторія города Брестъ-Литовска. 1016–1907 (Берасьце, 1908) і А. Tanzer. Die Geschichte der Juden in Brest-Litowsk (Berlin, 1918) – пра берасьцейскую грамаду.
7.Пакаяльныя малітвы-сьліхес памяці пакутнікаў Лінкальна, Ёрку, Прагі ды інш. Selikhot de R. Avigdor Kora, 1376; Натан Гановэр. Yaven Metsula. Вэнэцыя, 1653 (розныя пераклады).
8.Pinsker Radikaler Brentch 210, 1908–1928, Tsvantsik-yorike yubileum-zhurnal. New York, 1928; Pinsker Radikaler Brentch 210, 1908–1933, Finf un tsvantsik yorike yubileum-zhurnal. New York, 1933. Гарадзішча й Пружаны – гл. ніжэй: Бібліяграфія мэмарыяльных кнігаў.
9.Toiznt yor Pinsk. New York, 1941 (ідыш). Разьдзелы: Пінск і яго мінулае: Ад старажытных часоў да палітычнага заняпаду Польшчы; Гісторыя габраяў у Пінску; Гісторыя габрайскага рабочага руху ў Пінску; «Бунд»; Падзеі й людзі ў пінскім бундысцкім руху; Сіяністы-сацыялісты («эс-эс»); Левыя па'алей-сіяністы; Цэірэй-Цыён/Па'алей-Цыён; Сіянісцкі рух у Пінску; Пінск у Першую Сусьветную вайну і ў пераходны пэрыяд; На парозе новай эпохі; Пінскія пакутнікі (35 габраяў, забітых палякамі ў 1919 г.). Гаспадарчы Пінск: Габраі ў эканамічным жыцьці Пінску за апошнія 50 год; Пінск – цэнтар габрайскай індустрыі; Габрайскія рамесьнікі Пінску; Габрайская сельскагаспадарчая калёнія «Івонік»; Банкаўская справа ў Пінску. Пінскі рабіны: У эпоху Літоўскага ва'аду – у часы барацьбы з хасідызмам – пінскія рабіны за апошнія сто год. Пінскі кагал: Жыцьцё пінскае габрайскае грамады ў 1928–1938 гадох. Інстытуцыі ў Пінску: Школа Мойшы Глойбэрмана; Габрайская гімназія «Тарбут»; Народная школа «Тэль-Хай»; Цэнтральная дзявочая сэмінарыя; Талмуд-Тора; Таварыства «Лінас-Гацэдэк». Палесьсе: Прырода – людзі. Пінск у сьвеце: Пінскія пэрсаналіі; Арганізацыі й рухі; Карлінская хасідзкая дынастыя ў Амэрыцы; Гіват – кібуц у Палестыне імя 35 пінскіх пакутнікаў; Пінск у Амэрыцы. Бібліяграфія. Мапы. Хто ёсьць хто.
10.Hannah Kliger. In Support of Their Society: The Organizational Dynamics of Immigrant Life in the United States and Israel // We Are Leaving Mother Russia: Chapters in the Russian-Jewish Experience. Cincinnati, 1990. P. 46–47.
11.From a Ruined Garden. The Memorial Books of Polish Jewry / Ed. and tr. J. Kugelmass, J. Boyarin; index, bibliography: Z. Baker. Bloomington, 1998 [1983]. Гэтае выданьне зьмяшчае найбольш поўную бібліяграфію ўсіх мэмарыльных кнігаў. З ранейшых бібліяграфіяў гл., напрыклад: Aryhat sifrei zikaron le-kehilot Israel she-harvu. Agudat sohrei YIVO be-Israel u-muzeion geniza le-omanut yehudit amamit. Tel Aviv, 1961; M. Piekarz. Bibliografie fun idishe bikher vegn Khurbn un gvure. New York, 1962; M. Piekarz. Ha-sho'a u-sefiheha ba sfarim ha'ivriyim she-yats'u la-or ba-shanim 1933–1972 (romanized form). 2 vols.Yerushalayim: Yad Vashem, 1974.
12.Напісаньне мэмарыяльных кнігаў плянуецца групаю дасьледнікаў ў Магілёве й Гомлі (Леанід Плоткін, а/с 6, Магілёў, 212011 Беларусь) і фундуецца Габрайскім генэалягічным таварыствам (Jewish Geneological Society: www:jewishgen.org/belarus).
13.Даниил Романовский (Иерусалим). Холокост на территории Беларуси в Западной историографии // Евреи Беларуси ІІ. Мн., 1998. С. 92–95. Некалькі кнігаў, згаданых Д. Раманоўскім (напрыклад, Мазыр, 1946; Клецк, 1946) не былі мне даступныя.

АНТОПАЛЬ (Драгічынскі)**
Antopol (Antepolie), sefer yizkor [Antopol (Antepolie) yizkor book] / Ed. Benzion H. Ayalon. Tel Aviv: Antopol Societies in Israel and America, 1972, 11, 754, 170 p., ill. (H, Y, E). Antopol (5400–5702); me-toldoteha shel kehila ahat be-Polesie [Antopol, 1648–1942; from the history one Jewish community in Polesie] / Ed. Yosef. Tel Aviv, 5727 [1966/67]. 164 p., ill. (H).
Асіповічы – гл. БАБРУЙСК
Астрына – гл. ШЧУЧЫН
АШМЯНА
Sefer zikaron le-kahilat Oshmana [Oshmana memorial book] / Ed. M. Gelbart. Tel Aviv: Oshmaner organization in Israel and Oshmaner Society in the USA, 1969. 659, 109 p., ill. (H, Y).
БАБРУЙСК
Bobruisk: sefer zikaron le-kehilat [Мэмарыяльная кніга габрайскае грамады Бабруйску й ваколіцаў] / Ed. Y. Slutski. 2 vols. Tel Aviv: Former Residents of Bobruisk in Israel and the USA, 1967. 871 p., map, ill. (H, Y).
БАРАНАВІЧЫ
Baranovits: sefer zikaron [Мэмарыяльная кніга Баранавічы]. Tel Aviv: Association of Former Residents of Baranovits in Israel, 1953. vi, 668 p., ill. (H, Y).
Baranovitsh in umkum un vidershtand [Baranovitsh in martirdom and resistance] / Ed. Joseph Foxman. V. 1. New York: Baranovitsher Farband of America, 1964. 5, 107 p. (Y).
Ha-ma'avak le-hayim shel yehudei Baranoviche: kovets zikhronot 'al ha-sho'ah shel nitsulei geto Baranoviche ve-lohamav [The life and struggle of the Jews of Baranowicze: collection of memoirs on the Holocaust, by survivors and fighters of the Baranowicze ghetto] / Ed. Yitzhak Pozner, Hana Binet. [Israel]: Nehamah Tsukerman, 1992. iv, 240 p., ill. (H).
БЕЛІЦА (Лідзкі)
Pinkas Bielitsa [Book of Belitzah-Bielica] / Ed. L. Losh. Tel Aviv: Common edition of the Belitzer Landsmannschaft, Organizations in Israel and in the U.S. of America, 1968. 511 p., ill (H, Y, E).
БЕРАСЬЦЕ
Brisk da-Lita [Brest-Litowsk Volume] / Ed. E. Steinman. Jerusalem: Encyclopaedia of the Jewish Diaspora. A Memorial Library of Countries and Communities. Jerusalem–Tel Aviv, 1954. 647 p., ill. (H).
Brisk da-Lita. Oyflag in idish. Hotsaat Entsiklopedya shel galuyot. Jerusalem–Tel Aviv, 1958. 712 p. (Y).
БРАСЛАЎ
Emesh sho'ah yad le-kahilot…/gevidmet di kehiles Braslav… [Darkness and desolation: in memory of the communities of Braslav, Dubene, Jaisi, Jod, Kislowszczizna, Okmienic, Opsa, Plusy, Rimszan, Slobodka, Zamosz, Zaracz] / Ed. A. Makhnes, R. Klinov. [Israel]: Association of Braslaw and Surroundings in Israel and America; Getto Fighters' House and Hakibbutz Hameukhad, 1986. 636 p., ill. (H, Y, E).
БЫЦЕНЬ (Івацэвіцкі)
Pinkas Byten [Byten. Libro recordotorio] / Ed. D. Abramovich, M. Bernshtein. Buenos Aires: Former residents of Byten in Argentina, 1954. 604 p., ill. (Y).
Minkowicz, Gerszon. Byten. Habana: Vida Habanera, 1954. 236 p. (Y).
БЯРОЗА
Kartuz-Berezah; sefer zikaron le-kehilah she-hushmedah hy''d [Kartuz-Breze, our town: memorial book] / Coordinat. Ed. Chaim Ben-Israel. Tel Aviv: Organization of Survivors of Kartuz-Breze, 1993. 292 p., ill. (H, Y, E).
Main shtetele Bereze [Маё мястэчка Бяроза]. Gezamlt, geshribn un aroisgegebn durkh Dr. G. Breigel. Tel Aviv, 1954. 182 p. (Y).
ВАЛОЖЫН
Pirkei Valozhin [Старонкі жыцьця Валожына]. Moshe Tsvi Neriah. Jerusalem, 1964. 56 p. (H).
Volozhin: sefer shel ha-'ir ve-shel "Ets Hayim" [Wolozin. The book of the city and of the Ets Hayyim Yeshiva] / Ed. E. Leoni. Tel Aviv: Former residents of Wolozin in Israel and the USA, 1970. 677, 47, 35 p. (H, Y, E).
ВАСІЛІШКІ (Шчучынскі) – гл. таксама ШЧУЧЫН
Tahat shilton ha-germani ha-shanim 1941–1945 [Under German rule in years 1941–1945]. Tel Aviv: Former residents of Wasiliszki in Israel, [1986/87]. Unpaginated, ill. (H).
ВАЎКАВЫСК
Hurban Volkovisk be-milhemet ha-olam ha-shniyah 1939–1945 [The destruction of Wolkowysk during the Second World War]. Tel Aviv: Committee of Former Residents of Wolkowysk in Eretz-Isreal, 1946. 99 p., ill. (H)
Volkovisker yizker-bukh [Wolkovisker Yizkor Book] / Ed. Dr. M. Einhorn. 2 vols. New York, 1949. 990 p., ill. (Y, E).
Volkovisk: sipurah shel kelilah yehudit-tsiyonit, hushmedah ba-sho'ah 1941–1943 [Wolkowysk: story of a Jewish community] Ed. K. Lashovits. Tel Aviv, 1988. 159 p., ill. (H).
ВІДЗЫ (Браслаўскі)
Fertsik yor nokhn umkum fun di Vidzer Yidn z"l [Forty years after the annihilation of the Jews of Widze] / Ed. Y. Parmunt. Kfar Giladi: Council of the Society of Widze Jews in the Land of Isreal, 1980. 160, [9], 93 p., ill. (H, Y, E, P).
Sefer Vidz. Ayara be-khaya uve-khilyonah. Widze memorisl book [Мэмарыяльная кніга Відзы. Жыцьцё мястэчка й яго зьнішчэньне] / Eds. Itzhak Alperovich, Gershon Winer. Hotsaat Irgun yotsei Vidz be-Israel. Tel Aviv, 1998. 17, 540 p. (H, E).
Візна (Красная Слабада, Салігорск) – гл. СЛУЦАК
ВІЦЕБСК
Sefer Vitebsk [Мэмарыяльная кніга Віцебск] / Ed. B. Karo. Tel Aviv: Former Residents of Vitebsk and Surroundings in Israel, 1953. 508 cols., ill. (H).
Vitebsk amol: geshikhte, zikhroynes, khurbn [Віцебск у мінулым: гісторыя, успаміны; зьнічшэньне] / Ed. G. Aronson, J. Lestchinsky, A. Kihn. New York, 1956. 644 p., ill (Y).
ВІШНЕВА (Валожынскі)
Vishneva, ke-fi she-hayeta ve-enena od; sefer zikaron [Vishnieva as it was and is no more: memorial book] / Ed. H. Abramson. Tel Aviv: Wishniev society in Isreal, 1972. 216 p., ill. (H, Y).
Волма – гл. РУБЯЖЭВІЧЫ
ВОРАНАВА
Voronova; sefer zikaron le-kedoshei Voronova she-nispu ha-shoat ha natsim [Voronova; memorial book to the martyrs of Voronova who died diring the Nazi Holocaust] / Ed. H. Rabin. [Isreal]: Voronova societies in Isreal and the United States, 1971. 440 p., ill. (H, Y).
Воўпа – гл. ВАЎКАВЫСК
Воўчын – гл. ВЫСОКАЕ
ВЫСОКАЕ (Камянецкі)
Yizker zhurnal gevidmet di umgekumene fun Visoke un Voltshin [Памятны публікат, прысьвечаны загінуўшым у Высокім і Воўчыне] / Eds. S. Levine, M. Gevirtz. New York: United Wisoko-Litowsker and Woltshiner Relief, 1948. Unpaginated. (Y).
Вярхуціна – гл. СЛУЦАК
ВЯЛЕЙКА
Sefer zikaron kehilat Vileika ha-mezhozit, palakh Vilna [Memorial book of the community of Vileika] / Ed. K. Farber, J. Se'evi. Tel Aviv: Wilejka society, 1972. 12, 326 p., ill. (H, Y, E).
Гадуцішкі – гл. СЬВЯНЦЯНЫ
Галынка – гл. ДЗЯРЭЧЫН
ГАЛЬШАНЫ (Ашмянскі)
Lebn un umkum fun Olshan [The life and destruction on Olshan]. Tel Aviv: Former residents of Olshan in Israel, 1965. 431, 136 p., ill. (H, Y).
ГАРАДЗЕЦ (Кобрыньскі)
Horodets: a geshikhte fun a shtetl, 1142–1942 [Horodets, history of a town, 1142–1942] / Ed. A. Ben-Ezra. "Horodets" Book Committee, 1949. 238 p., ill. (Y).
ГАРАДЗІШЧА (Баранавіцкі)
Der Horodishtser barg [The Horodishche mountain] / Ed. B. Rubinstein. New York: Unites Horodyszczer Relief Organizations, 1920. 44 p., ill (Y).
Гарадная – гл. СТОЛІН
ГОРАДНЯ
Grodno / Ed. Dov Rabin. Irgun yotsei Grodno be-Israel. Jerusalem: Encyclopaedia of the Jewish Diaspora, 1973. 744 cols., ill. (H, Y).
Kovets Grodna / Zaml-helf Grodne [Grodno collection] / Ed. Y. Yelin. Tel Aviv: Grodner Association of Israel. Dec. 1958. No. 1. 50 p., ill. (H, Y).
Lost Jewish Worlds. The Communities of Grodno, Lida, Olkieniki, Vishay / Ed. Sh. Spector. Co-ed B. Freudlich. Yad Vashem, Jerusalem, 1996. 256 p. (E).
Глуск – гл. БАБРУЙСК, СЛУЦАК
ГОМЕЛЬ
Arim ve-imahot be-Israel: matsevet kodesh le-kehilot Israel she-nehrevu bi-yedei aritsim u-tmeim be-milhemet ha-olam ha-aharona [Towns and mother-cities in Israel; memorial of the Jewish communities which perished in the time of atrocities and disgrace of the last world war] / Ed. Y. L. Fishman. Jerusalem, 1948. V. 2 // I. G. Kaganovich. Homel. PP. 69–187. Ill. (H). Горкі – гл. СЛУЦАК
Грозава – гл. СЛУЦАК
ДАВЫД-ГАРАДОК (Столінскі)
Sefer zikaron David-Horodok [Мэмарыяльная кніга Давыд-Гарадок] / Ed. Y. Idan. Tel Aviv: Irgun yotsei David-Horodok be-Isreal, [195–]. 487 p., ill. (H, Y).
David Horodoker Memorial book / Tr. From the Yiddish and part of the Hebrew original –N. Helman. Oak Park, Michigan: David Horodoker Women's Organization, 1981. 129 p., ill (E).
ДАЎГІНАВА (Вялейскі)
Esh tamid – Izkor le-Dolhinov ve-ha-seviva [Eternal flame: In memory of Dolhinov] / Eds. I. Chrust, M. Bar-Razon. Tel Aviv: Society of Dolhinov emigrants in Israel, [1984/85]. 718 p., ill. (H, Y, E).
ДЗІСНА (Мёрскі)
Disna: sefer zikaron le-kehila [Disna; memorial book of the community] / Ed. A. Beilin et al. Tel Aviv: Former Residents of Dzisna in Israel and the USA, 1969. 277 p., ill (H, Y).
Дзяляцічы – гл. ЛЮБЧА
ДЗЯРЭЧЫН (Зэльвенскі)
Sefer Deretchin [Derechin memorial book]. Tel Aviv: Deretchiners Societies in Israel, 1964. 494 p, ill. (H, Y).
ДЗЯТЛАВА
Pinkas Zhetl [Pinkas Zetel: a memorial to the Jewish community Zetel] / Ed. B. Kaplinski. Tel Aviv: Zetel Association in Israel, 1957. 482 p., ill. (H, Y).
ДОКШЫЦЫ
Sefer yizkor Dokshitsy–Parafianov [Dokszyc–Parafianow memorial book] / Ed. D. Shtokfish. Tel Aviv: Association of Former Residents of Dokshicy–Parafianov in Isreal, 1970. 350 p., ill (H, Y).
Book in memory of Dokshitz–Parafianow… / Ed. D. Shtokfish, [excerpts] transl. By Y. Eldar. Israel, Organization of Dokshitz–Parafianow Veterans in Israel and the Diaspora, 1990. 116 p. (E).
ДРАГІЧЫН
Drohichin: finf hundert yor yidish lebn [Memorial book Drohichyn] / Ed. D. B. Warshawsky. Chicago: Book-Committee Drohichyn, 1958. viii, 424 p., ill. (Y).
Друйск – гл. ДРУЯ
ДРУЯ (Браслаўскі) – гл. Таксама ГЛЫБОКАЕ
Sefer Druya ve-kehilot Miory, Druysk ve-Leonpol [The book of Druya and the communities of Miory, Druysk and Leonpol] /Ed. M. Neishtat. Tel Aviv: Druya and Surrounding Region Society, 1973. 255 p., ill. (H, Y).
Дубінава – гл. БРАСЛАЎ
Дуніловічы – гл. ГЛЫБОКАЕ
Ёды – гл. БРАСЛАЎ
ЖАЛУДОК (Шчучынскі)
Sefer Zoludek ve-Orlova, galed le-zikaron [The book of Zoludek and Orlowa: a living memorial] / Ed. A. Meyerowitz. Tel Aviv: Former Residents of Zoludek in Israel and the USA, [196–]. 329 p., ill (H, Y, E).
Жупраны – гл. АШМЯНЫ
Замошша – гл. БРАСЛАЎ
Зарачча – гл. БРАСЛАЎ
Застаўе – гл. КАМЯНЕЦ
ЗЭЛЬВА
Sefer zikaron Zelva [Zelva memorial book] / Ed. Y. Moorstein; English tr. J. S. Berger. Mahwah, New Jersey: Zelva Committee in Israel, 1992. vii, 141 p. (E).
Івацэвічы – гл. БЫЦЕНЬ
ІВЕНЕЦ (Валожынскі)
Sefer Ivenets, Kamien ve-ha-seviva: sefer zikaron [The memorial book of Ivenetc, Kamien and the surrounding region]. Tel Aviv: Ivieniec Societies in Israel and Diaspora, 1973. 484 p., ill. (H, Y).
Ізабэлін – гл. ВАЎКАВЫСК
ІЛЬЛЯ (Вялейскі)
Kehilat Ilya: pirkei khayim ve-hashmada [The community of Ilya: chapters of life and destruction] / Ed. A. Kopilevich. Tel Aviv: Association of Former Residents of Ilya in Israel, 1962. 466 p., ill. (H, Y).
ІНДУРА (Гарадзенскі)
Amdur, mayn geboyrn-shtetl [Amdur, my hometown] / By Iedidio Efron. Buenos Aires, 1973. 252, 33 p., ill. (Y, S).
ІЎЕ
Sefer zikaron le-kehilat Ivye [Ivie: in memory of the Jewish community] / Ed. M. Kaganovich. Tel Aviv: Association of former residents of Ivie in Israel and "United Ivier Relief" in America, 1968. 738 p., ill. (H, Y).
КАБЫЛЬНІК (НАРАЧ, Мядзельскі)
Sefer Kobylnik [Memorial book of Kobylnik] / Ed. I. Siegelman. Haifa: Committee of Former Residents of Kobylnik in Israel, 1967. 292 p., ill. (H, Y).
Кажан-Гарадок – гл. ЛУНІНЕЦ, ПАЛЕСЬСЕ
Казяны – гл. ГЛЫБОКАЕ, СЬВЯНЦЯНЫ
Кaмень – гл. ІВЕНЕЦ
КАМЯНЕЦ
Sefer yizkor le-kehilat Kamenits da-Lita, Zastavye ve-ha-koloniyot [Kamenetz Litovsk, Zastavye and colonies memorial book] / Eds. Sh. Eisenstadt, M. Gelbart. Tel Aviv: Kamieniec and Zastavye Committees in Israel and the United States, 1970. 626, 185 p., ill. (H, Y, E).
Капыль – гл. СЛУЦАК
Карлін – гл. ПІНСК
КАРЭЛІЧЫ
Korelits: khayeha ve-khurbana shel Kehila yehudit [Korelitz: the destruction of a Jewish community] / Ed. M. Walzer-Fass. Tel Aviv: Korelichy Society in Israel and the USA, 1973. 61, 357 p., ill. (H, Y, E).
Камялішкі – гл. СЬВЯНЦЯНЫ
Кіслоўшчына – гл. БРАСЛАЎ
КЛЕЦАК
Pinkas Kletsk [Pinkas Klezk: a memorial to the Jewish community of Kletzk-Poland] / Ed. E. S. Stein. Tel Aviv: Former Residents of Kletsk in Israel, 1959. 385 p., ill. (H, Y).
КОБРЫНЬ
Kobrin: zamlbukh (an iberblik ibern yidish Kobrin) [Кобрынь: зборнік (агляд пра габрайскі Кобрынь)] / Ed. M. Glotzer. Buenos Aires: Kobryn Book Committee, 1951. 310 p., ill (Y). Sefer Kobrin: megilat khayim ve-khurban [Кніга Кобрыні: скрутак жыцьця й зьнішчэньня] / Eds. B. Schwartz, Y. H. Biletzky. Tel Aviv, 1951. 347 p., ill. (H).
The Book of Kobrin: The Scroll of Life and Destruction / Ed. B. Schwartz, I. Ch. Biletzky; tr. From Hebrew by N. Avidan and A. Perry; ed. and printed by J. Neuberger for HCNC. San Francisco: Holocaust Center of Nothern California, 1992. iv, 447 p., ill. (E).
КОЙДАНАВА
Koydenov: zamlbukh tsum ondenk fun di koydenover kdoyshim [Койданава: зборнік у памяць койданаўскіх пакутнікаў] / Ed. A. Reizin. New York: United Koidanover Association, 1955. 216, [41], 207 p., ill. (Y).
КОСАЎ (Івацэвіцкі)
Pinkas kehilat Kosov Poleski [Мэмарыяльная кніга Косаў на Палесьсі]. Jerusalem: Relief Organization of Former Residents of Kosov Poleski in Israel, 1956. 81 p., ill. (H).
Камяніца – гл. ВАЎКАВЫСК
КРЫВІЧЫ (Мядзельскі)
Ner tamid: yizkor le-Krivitsh [Kryvitsh yizkor book] / Ed. M. Bar-Ratzon. Tel Aviv: Krivitsh Society in Israel and the Diaspora, 1977. 724 p., ill. (H, Y).
Крэва – гл. АШМЯНА
КУРАНЕЦ (Вялейскі)
Megilat Kurenits: ayara be-khayeha u-ve-mota [Скрутак Куранец: горад у жыцьці й сьмерці] / Ed. A. Meyerovich. Tel Aviv: Former Residents of Kuraniec in Israel and the USA, 1956. 335 p., ill. (H).
Лапічы – гл. БАБРУЙСК
ЛАХВА (Лунінецкі)
Rishonim la-mered: Lakhva [First ghetto revolt, Lachwa] / Ed. H. A. Malachi et al. Jerusalem: Encyclopaedia of the Jewish Diaspora, 1957. 500 cols, ill. (H, Y).
Леамполе – гл. ДРУЯ
ЛЕНІН (Жыткавіцкі)
Kehilat Lenin: sefer zikaron [Грамада Леніна: мэмарыльная кніга] / Ed. M. Tamari. Tel Aviv,: Former Residents of Lenin in Israel and the USA, 1957. 407 p., ill. (H, Y).
ЛІДА (гл. таксама ГОРАДНЯ)
Sefer Lida [The book of Lida] / Eds. A. Manor et al. Tel Aviv: Former Residents of Lida in Israel and the Relief Committee of the Lida Jews in USA, 1970. 438, xvii p., ill. (H, Y, E).
ЛІПНІШКІ (Івейскі)
Sefer zikaron shel kehilat Lipnishok [Мэмарыяльная кніга габрайскай грамады Ліпнішкі] / Ed. A. Levin. Tel Aviv: Former Residents of Lipnishki in Israel, 1968. 206 p., ill. (H, Y).
ЛІТВА (гістарычны рэгіён)
Bleter fun yidishn Lite [Lithuanian Jews: a memorial book] / Ed. J. Rabinovitch. Tel Aviv: Ha-Menora, 1974. 289 p., ill. (Y, H, E).
Lite [Габрайская Літва]. Vol. I / Eds. M. Sudarsky, U. Katzenelenbogen, J. Kissin. New York: Jewish Lithuanian Cultural Society, 1951. 2070 cols., viii p., ill. (Y); Vol. 2 / Ed. Ch. Leikovich. Tel Aviv: I. L. Peretz, 1965. 894 cols., ill. (Y).
Yahdut Lita [Lithuanian Jewry] / Eds. N. Goren, L. Garfinkel, R. Hasman, D. Lipec et al. Vol. 1. 1959; Vol. 2. 1972; Vol. 3. 1967; Vol. 4 [Holocaust 1941–1945]. 1984. (H).
ЛУНІНЕЦ
Yizkor kehilot Luniniets–Kozhanhorodok [Мэмарыяльная кніга габрайскіх грамадаў Лунінец–Кажан-Гарадок] / Ed. Y. Zeevi (Wilk) et al. Tel Aviv: Associetion of Former Residents of Luninets–Kazhan-Haradok in Israel, 1952. 268 p., ill. (H, Y).
Лынгмяны – гл. СТОЛІН
Лынкі – гл. СТОЛІН
Лынтупы – гл. СЬВЯНЦЯНЫ
Лыскава – гл. ВАЎКАВЫСК
Любань – гл. СЛУЦАК
Любонічы – гл. БАБРУЙСК
ЛЮБЧА (Наваградзкі)
Liubtsh ve-Delatitsh: sefer zikaron [Lubtch and Delatich: in the memory of the Jewish community] / Ed. K. Hilel. Haifa: Former Residents of Lubcha–Dzialacicy in Israel, 1971. 480 p., ill. (H, Y).
ЛЯХАВІЧЫ
Lakhoviche: sefer zikaron [Мэмарыяльная кніга Ляхавічы] / Ed. J. Rubin: Tel Aviv: Association of Former Residents of Lakhavichy, [1948/49]. 395 p., ill. (H, Y).
Малеч – гл. ПРУЖАНЫ
Масты – гл. ПЯСКІ
МЕНСК
Albom Minsk [The Minsk album; selected pictures collected by David Cohen from the two volums of the book "The Jewish Mother-City Minsk"] / Eds. Sh. Even-Shoshan. N. Maccabee: Hakibbutz Ha-Meukhad, 1988. 71 p. (H, E).
Minsk Ir va-Em [Minsk, Jewish mother city: a memorial anthology] / Ed. Sh. Even-Shoshan. Jerusalem: Association of Olim from Minsk and Its Surroundings in Israel; Ghetto Fighters' House, Kiryat Sefer. Vol. 1. 1975. 596 p.; Vol. 2. 1985. (H).
Мёры – гл. ДРУЯ
МІР (Карэліцкі)
Sefer Mir [Memorial book of Mir] / Ed. N. Blumenthal. Jerusalem: Encyclopaedia of the Jewish Diaspora, 1962. 768 p, 62 cols., ill. (H, Y, E).
МОЎЧАДЗЬ (Баранавіцкі)
Sefer zikaron le-kehilat Meytshet [Мэмарыяльная кніга грамады Моўчадзь] / Ed. B. H. Ayalon. Tel Aviv: Meytshet Societies in Israel and Aboard, 1973. 460, 12 p., ill. (H, Y).
МОТАЛЬ (Янаўскі)
Hurban Motele [Зьнішчэньне Моталя] / A. l. Poliak. Jerusalem: Council of Motele Immigrants, 1957. 87 p. (H).
Мсьцібава – гл. ВАЎКАВЫСК
НАВАГРАДАК
Pinkas Navaredok [Pinkas Navaredok. Memorial Book] / Eds. E. Yerushalmi et al. Tel Aviv: Alexander Harkavy Navaredker Relief Committee in the USA and Navaredker Committee isn Israel; Ahdut Cooperative Press, 1963. 422 p., ill. (H, Y).
Наваельня – гл. НАВАГРАДАК
НАЛІБОКІ (Стаўпецкі)
Ayaratenu Nalibok, khayeha ve-hurbana [Our own Nalibok, its existance and destruction]. Tel Aviv: Former Residents of Nalibok, 1967. 239 p., ill (H, Y).
Новы Двор – гл. ШЧУЧЫН
НЯСЬВІЖ
Cholawski, Shalom. Soldiers from the Ghetto. San Diego–New York, 1980. 182 p., ill. (E). Khurban Niesviz [Разбурэньня Нясьвіжу] / Moshe Lachowicki. Tel Aviv: Nieswiez Societies in Israel and the Diaspora, 1976. 531 p., ill. (H, Y).
Sefer Niesvez [Кніга Нясьвіж] / Ed. D. Shtokfish. Tel Aviv: Nieswiez Societies in Israel and the Diaspora, 1976. 531 p., ill. (H, Y).
Опса – гл. БРАСЛАЎ
Орля – гл. ЖАЛУДОК
Пагост – гл. СЛУЦАК
ПАЛЕСЬСЕ (рэгіён)
Kuntres "Ve-ad dor ve-dor emunato…" [His faith extends from generation to generation: description of the Jewish life that existed in Eastern European communities befor the Holocaust]. Jerusalem: Memorial Committee for Kedoshei Polesia and Volin, 1987. 118 p., ill. (H, E).
Парафіянава – гл. ДОКШЫЦЫ
Парычы – гл. БАБРУЙСК
Плюсы – гл. БРАСЛАЎ
Поразава – гл. ВАЎКАВЫСК
ПАСТАВЫ
Mayn shtetl Postov [Маё мястэчка Паставы]./ Israel Reichel. Tel Aviv, 1977. 215 p.
ПІНСК
Kehilat Pinsk [Габрайская грамада Пінску] / Aharon Yisraeli. Tel Aviv, 1970. 30 p. Pinsk sefer edut ve-zikaron le-kehilat Pinsk-Karlin [Pinsk Historical Volume] / Eds. W. Z. Rabinowitch, N. Tamir (Mirski). Vol. 1. 1966. 655 p.; Vol. 2. 1973. 353, 113 p.; Vol. 3, 1977 (H, Y, E).
Toyznt yor Pinsk: Geshikhte fun der shtot, der yidisher yishev, institutsies, sotsyale bavegungen, perzenlekhkaytn, gezelshaftlekhe tuer, Pinsk iber der velt [Тысяча год Пінску: Гісторыя гораду, габрайскага насельніцтва, арганізацыяў, сацыяльных рухаў; Пэрсаналіі, грамадзкія дзеячы, Пінск у сьвеце] / Ed. B. Hoffman (Zvion). New York: Pinsker Branch 210, Workman's Circle, 1941. xv, 500 p., ill. (Y).
ПРУЖАНЫ
Pinkas fun der shtot Pruzhene [Pamiжtnik miasta Pruэany] / Red. G. Urinski, M. Wolanski, N. Zukerman. Pruzana: Pinkos, 1930. 327 p., ill. (Y).
Pinkas fun finf fartilikte kehiles: Pruzhene, Bereze, Maltch, Shershev, Selts [Пінкас пяці зьнічшаных габрайскіх грамадаў: Пружаны, Бяроза, Малеч, Шэрашава, Сялец] / Ed. M. Bernstein. Buenos Aires: Former Residents of Pruzhany, 1958. 972 p., ill. (Y).
Pinkas Pruzhany ve-ha-seviva. Edut ve-zirakon le-kehilot she-hushmedu ba-shoa [Pinkas Pruzhany and its vicinity (Bereze, Malch, Shershev, Seltz and Lineve): Cronicle of six communities perished in the Holocaust] / Ed. J. Friedlaender. Tel Aviv: United Pruziner and vicinity relief Committee in New York and Philadelphia and the Pruzhany Landsmanshaft Association in Israel, 1983. 542, 169 p., ill (H, Y, E).
ПЯСКІ (Мастоўскі)
Piesk ve-Most: sefer yizkor [Piesk and Most, a memorial book]. Tel Aviv: Piesk and Most Societies in the Diaspora, 1975. 657, 17, 52 p., ill. (H, Y, E).
РАДАШКАВІЧЫ (Маладзечанскі)
Radoshkovits: Sefer zikaron [Radoshkowitz: a memorial to the Jewish community] / Eds. M. Robinzon, I. Rubin, B. Ayzikson. Tel Aviv: Former Residents of Radoshkovits in Israel, 1953. 222 p., ill (H).
РАКАЎ (Валожынскі)
Sefer zikaron le-kehilat Rakov [Мэмарыяльная кніга габрайскае грамады Ракава] / Ed. H. Abramson. Tel Aviv: Former Residents of Rakov in Isarel and the USA, 1959. 184 p., ill. (H).
Ражанка – гл. ШЧУЧЫН
Раманава – гл. СЛУЦАК
Рубель – гл. ПАЛЕСЬСЕ, СТОЛІН
Рымшаны – гл. БРАСЛАЎ
РУБЯЖЭВІЧЫ (Стаўпецкі, гл. таксама СТОЎПЦЫ)
Sefer Rubizhevitsh, Derevne ve-ha-seviva [Rubiezewicze and surroundings book] / Ed. D. Shokfish. Tel Aviv, 1968. 442 p., ill. (Y, H).
РУЖАНЫ (Пружанскі)
Rozhinoy: Sefer zikaron le-kehilat Rozhinoy ve-ha-seviva [Rozana: a memorial to the Jewish community] / Ed. Meir Sokolowsky. Tel Aviv: Former Residents of Rozhinoy in Israel, 1957. 232 p., ill. (H, Y).
САПОЦКІН (Гарадзенскі)
Korot ayarah ahat: megilat ha-shigshug ve-ha-hurban shel kehilat Sopotkin [Sopotkin: in memory of the Jewish community] / Alexander Manor (Menchinsky). Tel Aviv: Sopotkin Society, 1960. 124 p., ill. (H).
Сіняўка – гл. КЛЕЦАК
Слабодка – гл. БРАСЛАЎ
СЛОНІМ
Alpert, Nahum. The Destruction of Slonim Jewry / Tr. From Yid. New York, 1989. 380 p. (E).
Pinkas Slonim [Pinkas Slonim. Record and Face of a Town. Ruin of the Community. Reminiscences, Letters, Folklore] / Ed,. Kalman Lichtenshtein. Tel Aviv: Former Residents of Slonim in Istael. Vol. 1, 2. 1962; Vol. 3. 1972; Vol. 4, 1979. (H, Y, E).
СЛУЦАК
Pinkas Slutsk u-benoteha [Slutsk and vicinity memorial book. Hlusk, Horki, Hresk, Hrozova, Kapule, Luban, Pohost, Romanova, Shemezeva, Stari-Dorohi, Starobin, Timkovitz, Uretche, Verchutin, Vizna] / Eds. N. Chinitz, Sh. Nachmani. Tel Aviv–New York: Yizkor Book Committee, 1962. xxx, 541 p., ill. (H, Y, E).
СМАРГОНЬ
Smorgon mehoz Vilno: sefer edut ve-zikaron [Смаргонь каля Вільні: Кніга сьведчаньня й памяці] / Ed. E. Tash (Tur-Shalom). Tel Aviv: Association of Former Residents of Smorgonie in Israel and USA, 1965. 584 p., ill. (H, Y).
Старобін – гл. СЛУЦАК
Старыя Дарогі – гл. СЛУЦАК
СТОЛІН
Albom Stolin [Столінскі альбом] / Eds. P. Doron, Z. Blizovski. Jerusalem, 1960. 88 p., ill (H, Y).
Stolin: sefer zikaron le-kehilat Stolin ve-ha-seviva [Stolin; a memorial to the Jewish community of Stolin and viicnity] / Eds. A. Avatichi, Y. Ben-Zakkai. Tel Aviv: Former residents of Stolin and vicinity in Israel, 1952. 263 p., ill. (H).
СТОЎПЦЫ
Sefer zikaron: Steibts-Sverzhnye ve-ha-ayarot ha-semukhot… [Memorial volume of Steibtz-Swerzne and their neighbouring villages…] / Ed. N. Hinitz. Tel Aviv: Former Residents of Steibtz in Israel, 1964. 537, xxiii p., ill. (H, Y, E).
Сьвержань – гл. СТОЎПЦЫ
СЬВІР (Мядзельскі)
Ayartenu Svir [Our town Swir] / Ed. Ch. Swironi (Drutz). Tel Aviv: Former Residents of Swir in Isarel and the USA, 1959. 240 p., ill. (H, Y).
Haya hayta ayarat Svir. Bein shtei milhamot ha-olam [Было калісь мястэчка Сьвір. Паміж Сусьветнымі войнамі] / Hertsl Vayner. Tel Aviv; Irgun Yotsei Svir, 1975. 227 p., ill. (H, Y).
СЬВІСЛАЧ
Kehilat Svisloch pelekh Grodno [Габрайская грамада Сьвіслач гарадзенскай акругі] / Ed. H. Rabin. Tel Aviv: Former Residents of Svisloch in Israel, 1961. 159 p., ill. (H, Y).
Sefer Svisloch [Мэмарыяльная кніга Сьвіслач] / Ed. Y. Lifshits. Netanya: Former Residents of Svisloch in Israel, 1984. 289 p., ill. (H).
СЬВЯНЦЯНЫ (Летува)
Sefer zikaron le-esrim ve-shalosh kehilot she-nehrevu be-ezor Svintsian [Svintzian region: memorial book of twenty-three Jewish communities] / Ed. Sh. Kanc. Tel Aviv: Former Residents of Sventsiany District in Israel, 1965. 1954 cols, ill. (H, Y).
Сялец – гл. Пружаны
ТУРЭЦ (Карэліцкі)
Kehilot Turets ve-Yeremiche: sefer zikaron [Book of rememberance – Tooretz–Yeremitz] / Eds. M. Walzer-Fass, M. Kaplan. [Israel]: Turets and Yeremiche Societies in Israel and America, 1978. 114, 421 p., ill. (H, Y, E).
ЦЕЛЯХАНЫ (Івацэвіцкі)
Telekhan [Telekhan memorial book] / Ed. Sh. Sokoler. Los Angeles: Telekhan Memorial book Committee, 1963. 189, 15 p., ill. (H, Y, E).
Цімкавічы – гл. СЛУЦАК
Урэчча – гл. СЛУЦАК
Уселюб – гл. НАВАГРАДАК
Шарашова – гл. ПРУЖАНЫ
Шаркаўшчына – гл. ГЛЫБОКАЕ
Шчадрын – гл. БАБРУЙСК
ШЧУЧЫН
Sefer zikaron le-kehilat Shchuchin, Vasilishki, Ostrin, Novidvor, Ruzhanka [Мэмарыяльная кніга Шчучын, Васілішкі, Астрына, Новы Двор, Ражанка] / Ed. L. Losh. Tel Aviv: Former Residents of Shchuchin and vicinity in Israel, 1966. 456 p., ill. (H, Y).
ЯНАЎ (Іванава)
Yanov al-yad Pinsk: sefer zikaron [Janow near Pinsk: memorial book of Ivieniec, Kamien and the surrounding region]. Tel Aviv: Ivieniec Societies in Israel and Diaspora, 1973. 484 p., ill. (H, Y).
Янавічы – гл. ВІЦЕБСК
Ярэмічы – гл. ТУРЭЦ