| Крыніца дадзеных | Тэрыторыя, якую ахопліваюць дадзеныя |
Па нацыянальнасьцях (у адсотках) | Усяго насельніцтва | |||||
| Беларусы | Палякі | Літоўцы (ліцьвіны) |
Рускія (вялікарусы, расейцы) |
Яўрэі | ||||
|
Перапіс насельніцтва Расейскай Імпэрыі, 1897 г. (паводле роднай мовы)[11] |
||||||||
| Віленскі павет | 26,5 | 20,5 | 21,5 | 10,7 | 21,7 | 355213 | ||
| у т. л. Вільня | 4,2 | 30,9 | 2,1 | 20,0 | 40,0 | 154532 | ||
| Троцкі павет | 25,6 | 11,3 | 58,1 | 4,6 | 9,5 | 203401 | ||
| Агулам абодва паветы | 26,1 | 17,2 | 34,8 | 8,5 | 17,3 | 558614 | ||
| Уся Віленская губэрня | 56,0 | 8,2 | 17,6 | 4,9 | 12,7 | 1591207 | ||
| Усеагульны перапіс ІІ Рэчы Паспалітай, 1931 г. (паводле роднай мовы)[12] | ||||||||
| Усё Віленскае ваяводзтва |
22,7 | 59,7 | 5,1 | 3,4 | 8,5 | 1276000 | ||
| Горад | 3,0 | 63,0 | — | 3,7 | 29,0 | 261300 | ||
| Вёска | 27,8 | 58,9 | — | 3,3 | 3,3 | 1014700 | ||
| Тое ж па Вільні і Віленшчыне[13] | ||||||||
| горад Вільня | 0,9 (разам з “тутэйшымі”) |
65,9 | няма дадз. (але ня больш за 1,4) |
3,8 | 28,0 | 195100 | ||
| “Вільня – Трокі”[14] | 2,6 (разам з “тутэйшымі”) |
84,1 | 7,9 | 1,7 | 3,0 | 214500 | ||
| Агулам “Вільня – Трокі” зь Вільняй |
1,8 (разам з “тутэйшымі”) |
75,5 | ня больш за 4,8 |
2,7 | 14,9 | 409600 | ||
| Інтэпрэтацыя і карэктура польскага перапісу 1931 г . Ежы Тамашэўскім[15] | Усё Віленскае ваяводзтва | 32,1 | 52,0 | ня больш за 4,0 |
3,4 | 8,5 | 1276000 | |
| у т. л. Вільня[16] | 1,9 | 60,2 | 2,3 | няма дадз. |
36,1 | 195000 | ||
| Дадзеныя А. Юшкі (былога старшыні Зьвязу вызваленьня Вільні)[17] |
Вільня і Віленскі павет | 5,3 | 18,4 | Меней за 0,1 | няма дадз. | 23,7 | 380000[18] | |
| Паводле літоўскіх дадзеных[19] |
Вільня і Віленшчына, якая адышла да Літвы 10.10.1939 г. |
14 | 59 | 6 | няма дадз. |
няма дадз. |
457000[20] | |
| Дыяпазон min – max | ||||||||
| Вільня | 0,9 – 4,2 | 30,9 – 65,9 | меней за 0,1 – 6 |
3,8 – 20,0 | 28,0 – 40,0 | |||
| Віленшчына, якая адышла да Літвы 10.10.1939 г. |
2,6 – 26,1 | 17,2 – 84,1 | меней за 0,1 – 34,8 |
2,7 – 8,5 | 14,9 – 23,7 | |||
| Віленскае ваяводзтва (губэрня) |
22,7 – 56,0 | 8,2 – 59,7 | Ня больш за 4,0 – 17,6 |
3,4 – 4,9 | 8,5 – 12,7 | |||
[1] Аўтар шчыра ўдзячны навуковаму супрацоўніку ГрДзУ Э. Мазько за дапамогу пры падрыхтоўцы артыкулу.
[2] Савецкія гісторыкі ж наагул пазьбягалі асьвятленьня нацыянальнага аспэкту (Напр. Народное образование в СССР. Москва, 1967; Народное образование, наука и культура в Литовской ССР. Статистический сборник. Вильнюс, 1972), а абсалютная большасьць беларускіх аўтараў нібы спатыкалася на пэрыядзе 1939-1941 гг.
[3] A. K. Z naviеjšaj minuuščyny // Krynica. 1939. 17 listapada. s. 2-3.
[4] Грозаў Н. Вільна сёння // Звязда. 1939. 5 кастрычніка. С. 2; 75-тысячны мітынг у г. Вільна // Звязда. 1939. 8 кастрычніка. С. 2.
[5] Iwanow M. Sprawa przynależności Wilna i problemy narodowościowe na Białorusi // Społeczeństwo białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939 – 1941. Warszawa, 1995. S. 88-89.
[6] Стжембош Т. Введение // Zachodnia Białoruś. 17.IX.1939 – 22.VI.1941. T. 1. Wydarzenia i losy ludzkie. Rok 1939. Żrodła do historii Polski ХХ wieku ze źbiorów Narodowego Archiwum Republiki Białoruś. Warszawa, 1998. S. 38-39.
[7] Iwanow M. Sprawa przynależności … S. 89.
[8] J. N. Biełaruskaja himnazija u Vilni iznou užo pracuje // Krynica. 1939. 21 listapada. s. 2.
[9] A. K. Z naviеjšaj minuuščyny. … s. 2-3.
[10] Тамсама, s. 2-3.
[11] Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897. IV. Виленская губерния. Тетрадь 2. С.-Петербург, 1900. С. 70; Карский Е. Ф. Этнографическая карта белорусского племени Ординарного Академика Е. Ф. Карского. Петроград, 1918. С. 9. Я. Карскі, у сваю чаргу, дадае да вынікаў перапісу (у тым ліку па Віленшчыне), што “многія “палякі” належаць да беларусаў католікаў, беларускія праваслаўныя часткова трапілі ў аддзел вялікарусаў”.
[12] Mały rocznik statystyczny. 1939. Warszawa, 1939. S. 22. Дарэчы, як адзначае польскі дэмограф П. Эбэрхарт, колькасьць людзей, якія карысталіся польскай мовай, завышана: Eberchardt P. Struktura narodowości Polski północno-wschodniej w latach trzydziestysh XX wieku // Społeczeństwo białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939 – 1941. Warszawa, 1995. S. 46, 48.
[13] Eberchardt P. Struktura narodowości Polski... S. 47.
[14] Так у аўтара (гл.: Eberchardt P. Struktura narodowości Polski... S. 47.). Думаецца, тут мелася на ўвазе сельская мясцовасьць, прылеглая да гэтых гарадоў, – як раз прыблізна тая тэрыторыя, што была перададзена Літве.
[15] Стжембош Т. Введение … S. 40; Е. Тамашэўскі схіляецца да значнага памяншэньня колькасьці палякаў на карысьць іншых нацыянальнасьцяў.
[16] У статыстыку па Вільні пранікла памылка (у суме атрымліваецца 100,5%) – невялікая, але канструктыўная.
[17] Kasperovičius A. Stosunek władz i społeczeństwa Litwy do Polaków na Wileńsczyźnie wrzesień 1939 – czerwiec 1940 (na podstawie prasy litowskiej) // Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie … s. 308.
[18] 200 тысяч зь іх вызначаліся як не маючыя нацыянальнай самаідэнтыфікацыі.
[19] Tomaszewski L. Społeczeństwo Wileńszyzny wobec władzy litewskiej i sowieckiej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) // Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie … s. 327.
[20] Снапкоўскі У. Савецка-Літоўскі дагавор 1939 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 194.
[21] У тагачаснай віленскай газэце “Крыніца” былі пералічаныя населеныя пункты пражываньня беларусаў (J. N. Patreba biełaruskich pačatkovych škołau // Krynica. 1939. 24 listapada. s. 2.)
[22] Прызнаючы шматнацыянальны характар гораду, які ўсталяваўся на працягу стагодзьдзяў, задачай дзяржавы прэзідэнт Антанас Сьмятона абвясьціў “uczynienie (цыт. па: Kasperovičius A. Stosunek władz... s. 308.).
[23] Tomaszewski L. Społeczeństwo Wileńszyzny... s. 327.
[24] З гэтага найбольш скарысталі палякі, якія на Віленшчыне мелі сваіх нацыянальных школаў розных ступеняў больш, чым літоўцы (Kavalkou A. Što palaki majuć u Lićvie // Krynica. 1940. 30 krasavika. s. 1.), а ў Вільні функцыянавалі 4 гімназіі з польскай мовай выкладаньня супраць 2 літоўскіх (S. Vilnia // Раніца. 1940. 14 красавіка. С. 4.). Марай жа іхняй было вяртаньне старой польскай школы, што прыводзіла нават да страйкаў ([б. а.] Na polskim školnym froncie // Krynica. 1939. 12 śniežnia. s. 1.). Варта заўважыць, польскія школьныя страйкі адбываліся і на савецкай частцы заходніх земляў Беларусі, але па якасна іншых прычынах і зь іншымі наступствамі (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб’яднаньняў Гарадзенскай вобласьці, ф. 6195, воп. 1, спр. 291, арк. 9; Вабішчэвіч А. З нацыянальна-культурнага жыцьця заходніх абласьцей БССР ў 1939 – 1941 гг.: моўны аспэкт // Radziecka agresja 17 września 1939 r. i jej skutki dla mieszkańcόw ziem pόłnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Białystok, 2000. S. 201.).
[25] A. B. Arhanizacyja biełaruskich pačatkovych škołau // Krynica. 1939. 19 śniežnia. s. 2.
[26] J. N. Biełaruskaja dzicia – u biełaruskuju škołu! // Krynica. 1939. 1 śniežnia. s. 2; Barovič Ł. Jašče u spravie biełaruskaj škoły // Krynica. 1939. 19 śniežnia. s. 2.
[27] Напрыклад, у Баранавіцкай вобласьці працавалі 3072 настаўнікі: з іх толькі 7% з вышэйшай адукацыяй, 49% – зь сярэдняй пэдагагічнай, 27% – зь сярэдняй, а 17% – наогул зь незакончанай сярэдняй і пачатковай (Падлічана аўтарам па: Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласьці, ф. 7580"П", воп. 1, спр. 430, арк. 17.).
[28] Новик Е. К. Формирование кадров народного образования Белоруссии (1917 – 1941 гг.). Минск, 1981. С. 250-252.
[29] Цярновы шлях. Аповяды Барыса Кіта, запісаныя Васілём Быкавым улетку 2001 году ў Франкфурце-на-Майне // Полымя. 2002. № 3-4. С. 52.
[30] J. N. Biełaruskaja himnazija u Vilni iznou užo pracuje. … s. 2.
[31] Багдановіч Т. Э. Станкевіч Адам // Беларускія пісьменнікі: Бібліягр. слоўн. У 6 т. Т. 5. Мінск, 1995. С. 411.
[32] Barovič Ł. Jašče u spravie biełaruskaj škoły. … s. 2.
[33] J. N. Biełaruskaja himnazija u Vilni iznou užo pracuje. … s. 2.
[34] S-ki A. Da vučycialou biełarusau // Krynica. 1940. 20 lutaha. s. 1.
[35] V. J. Biełaruskaje studenctva i Vilenski Universytet // Krynica. 1940. 19 sakavika. s. 2; Зінук М. Беларускае грамадзкае жыцьцё ў Вільні // Раніца. 1940. 19 траўня. С. 2; [рубрыка “Беларускія навіны”] // Раніца. 1940. 19 траўня. С.4.
[36] Летапіс Віленскай Беларускай Гімназіі. 1919 – 1944 // Спадчына. 1999. № 1.С. 43.
[37] Малецкі Я. Пад знакам Пагоні. Успаміны // Спадчына. 1994. № 2. С. 127.
[38] Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяньня: Папулярны нарыс з гісторыі Беларусі. Мінск, 1993. С. 246.
[39] Луцкевіч Л. А. Віленская беларуская гімназія // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. Мінск, 1994. С. 281.
[40] Багдановіч Я. На жыццёвым шляху. Успаміны. Мінск, 1992. С. 85.
[41] Мілаш Л. Беларуская школа ў Літве // Край – Kraj: (Polonika – Albaruthenika - Lithuanika): 1-2 (2-3). Мінск, 2001. С. 82.
[42] Казлоў А. Кафедра беларускай філалогіі ў Вільнюсе // Маладосць. 2000. № 3. С. 2-8.
[43] Ткачоў М. А., Таляронак С. В., Ліс А. С., Сакалова М. А., Шаўцоў Ю. Вільня // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. Мінск, 1994. С. 302.