Рэдкая кніга
Кнігі - сябры.
Іх кідаюць перш за ўсё..
І потым,
Галодныя,
Перш за ўсё зноў пачынаюць заводзіць.
Згарэлі бібліятэкі прадзеда,
Дзеда,
Бацькі,
Твая..
Але ты копіш
|
---|
Ул. Караткевіч
Больш за 500 гадоў існуе друкаваная кніга, і толькі невялічкая частка рахуецца спэцыялістамі як рэдкая. Лічыцца, што кніга набывае сваю рэдкасьць, калі попыт на яе перавышае прапанову. Натуральна, гэткае азначэньне суб'ектыўнае й дае надта шырокую прастору падставаў да залічэньня кнігі ў катэгорыю рэдкіх, што й прымушае калекцыянэраў, бібліятэкараў, антыквараў шточасна пераглядаць ўласныя ацэнкі кнігаў, ад якіх раней яны самі-ж адмовіліся. На жаль, простай формулы вызначэньня рэдкасьці няма. І век кнігі мае мала агульнага зь ейнай каштоўнасьцю. Разам з тым спэцыялісты ўсталявалі пэўныя часавыя межы тае рэдкасьці. Гэта ня толькі ўсе кнігі, выдрукаваныя да 1501 году (так званыя інкунабулы), але й: ангельскія - да 1641 г., амэрыканскія - да 1801 наагул і да 1850 г. на захад ад Міссіссыпы.
Што робіць канкрэтную кнігу важнаю - у бібліяфільскім значаньні? Найбольш жаданыя ў заходнім сьвеце, які хто-ніхто чамусьці лічыць вінаватым перад намі ў бездухоўнасьці, пра якую гэтак любяць казаць расейцы, - першадрукі значных літаратурных і гістарычных працаў, кнігі з новымі ілюстрацыямі, што даюць новае прачытаньне твораў або зробленыя вядомымі мастакамі, першыя друкаваныя кнігі пэўнай мясцовасьці.
Мара кожнага калекцыянэра - першавыданьне, яно мае найбольшую каштоўнасьць. Праз гэта амэрыканскія спэцыялісты, напрыклад, увялі некалькі тэрмінаў для падзелу друкаў у межах аднаго выданьня: first edition, state, issue, point. Сотні й нават тысячы даляраў каштуюць першавыданьні амэрыканскіх аўтараў, выдрукаваныя ў 20-ыя ці 60-я гады.
Не апошнюю ролю адыгрывае так званы provenance - гісторыя канкрэтнай кнігі, ейны асабісты лёс: эксьлібрыс, аўтарскія дарчыя надпісы (і чым радзей аўтар падпісваў свае творы - тым большая каштоўнасьць дэдыкацыі), пазнакі папярэдніх уладальнікаў асобніка, калі тое былі людзі вядомыя; адметная вокладка, пераплёт.
Псалтыр, пакрытую няжорсткай бурай
кожай,
Я ўзяў і срэбныя засьцёжкі адамкнуў,
Перачытаў радкі кірыліцы прыгожай
І воску з ладанам прыемны пах пачуў.
І бачыў я ў канцы няхітрую прыпіску,
Што "кнігу гэтую раб Божы, дзяк
Гапон,
Дзеля душы спісаў у Месьце Ваўкавыску
У рок сем тысяч сто васьмы з пачатку
дзён"
М. Багдановіч |
---|
Якія кнігі звычайна не падпадаюць пад катэгорыю рэдкіх? Гэта Бібліі (зразумела, калі тое не Гутэнбэрга ці Скарыны або Астрожская Біблія), энцыкляпэдыі, зборы твораў, падручнікі, пэрыядычныя выданьні, рэпрынтныя й факсімільныя друкі.
Кніга, вядомая толькі ў некалькіх асобніках, можа быць вельмі дарагою. Але кніга малазначная ніколі ня будзе мэтаю калекцыянэра - нягледзячы на тое, у якой колькасьці асобнікаў, хоць бы і адным, яна дайшла да нас.
Адметную, часам вызначальную ролю адыгрывае стан кнігі, ейная захаванасьць. Кніга мусіць быць ня толькі з усімі бачынамі, супервокладкаю (калі такая была напачатку), але ня мець жаўцізны на старонках, своесаблівага паху, што так вабіць кніжную моль і так палохае калекцыянэраў. Кніга ўбраная наноў, нават у самы дарагі адмысловы пераплёт, губляе сваю каштоўнасьць удвая.
Ведаючы гэта, зьбіральнікі кнігаў мусяць дбаць пра нормы захаваньня рэдкіх кнігаў. Найлепш для гэтага надаецца сухое халоднае памешканьне, а не падстрэшша ці склеп. Наўпроставыя прамяні сонца таксама надта шкодныя. Часта здараецца, што ўладальнікі кнігаў робяць цалкам адваротнае: хаваюць сваё багацьце ў скрынках, абгортваючы іх у плястык ці газэту. Так кнігу можна толькі пахаваць, зьнішчыць!
Трошкі ўбаку ад рэдкіх кнігаў стаяць архіўныя матар'ялы - ліставаньне, дзёньнікі, дакуманты арганізацый і прыватных асобаў: усё гэта таксама можа мець вялікае значаньне, калі не фінансавае, дык прынамсі гістарычнае.
Вышэйпададзенае - агульныя прынцыпы рэдкай кнігі ў Амэрыцы. Як лёгка заўважыць, іх амаль немагчыма дапасаваць да беларускай кнігі. Бо ў нас любая кніга - рэдкая: ХІХ ст., пачатак ХХ ст., 20-30-я гады. Пра ранейшыя часы нават гаворкі няма! Рэдкія выданьні ваеннага часу, робяцца рэдкімі друкі эміграцыйныя. На захаванасьць увага й не зьвяртаецца: абы сама захавалася. Кніга Ластоўскага. Кніга Луцкевіча. Кніга Станкевіча. Беларуская кніга.
Чалавек прыходзіць
З-за далёкіх, чужых нам меж
І зьдзіўляецца:
"Што вы за нацыя,
Хай вас халера,
Што ні дом - сотні кніг!".
Гэта правільна, дружа,
Іначай бы мы бы ня былі
Ні народам,
Ні нацыяй,
А дзярмом,
Гноем,
Хімерай
Ул. Караткевіч |
---|
Андрэй ЛЮБІЧ